Youn nan pi bon fason pou soude relasyon yon koup se vwayaje ansanm. Si nou rive nan fen vwayaj la e nou byen toujou, enben sa vle di ke relasyon a solid vre. Vwayaje fòse ou fè on seri de bagay ke ou pat ap janm chwazi fè otreman. Vwayaje ap ba ou on seri de defi ou pat ap janm fè fas nan vi kotidyen ou. Lè ou ale yon kote kote ou pa pale lang lan, on kote ou santi w vilnerab, on kote ou ka pèdi paske ou pa konn wout ou, tout bagay sa yo ka difisil. E sa pa toujou nan nati nou pou nou kontwole emosyon nou. Kèk fwa, sa ka koze dram.

Pou sezon Sen Valanten an, mwen vle ofri yon ti sajès mwen genyen aprè 11 an ap pran vwayaj pa wout, ti konje wikenn, ak gwo vwayaj nan peyi etranje.

Konnen tèt ou

Lè w ap vwayaje, li enpòtan pou ou konsyan de kisa ki enève ou. 

Si ou menm jan avè m, ou gen pwoblèm kontwole emosyon ou lè w gangou, fòk ou metrize sa. Pa kite grangou tounen kòlè. Pote ti bagay pou pase nan bouch oubyen planifye jounen w pou w ka manje a lè. Pa kite cheri a tonbe sou ou bouch long a kòz manje.

Si gen yon aktivite ke ou vreman pa renmen men ke cheri w vle fè, ou k chwazi pa patisipe nan aktivite sa.. Pa gen rezon pou kraze vayb li. Sa ka yon bon okazyon pou ou gen ti moman ak tèt ou. Mwen ap bay plis detay sou sa pita.

Konnen mennaj ou

Konn mennaj ou byen se yon bon bagay. Nou tout gen defo ak de bagay ke nou fè mal, lè ou konnen pa mennaj ou, ou ka evite de fristrasyon ki pa nesesè.

Eske menaj ou konn li yon kat jeyografik oubyen swiv direksyon sou yon GPS? (Wi, gen de seri de moun ki pa konn fè sa). Si repons lan se non, pa bay yo chay sa a pote. Si ni ou ni li pa kapab, ou siman abitye pèdi ansanm deja.  Kontinye konsa, zanmi m.

Eske menaj ou pi sosyab pase w ? Si se sa, kite yo okipe yo de fè nouvo zanmi. Eske menaj ou pa gen san sipòtan ? Eske ou konnen kijan pou ou kalme li? Eske ou prepare pou ou vide dlo sou dife si sitiyasyon yo dejenere?

An nou klè. Ou pa ni nounou yo ni moun responsab li, men ou se mennaj li. Sa vle di, fè yon jan pou w  janti ak pou w konprann li. Epi eseye ede li pou li pa tonbe nan zen.

Panse a youn lòt

Planifye aktivite ke nou tou de a ap renmen fasil anpil. Si nou ansanm, gen anpil chans ke nou gen de enterè komen (oubyen èsje mwen poukont mwen nan sa a?). Pati ki konplike a se patisipe nan aktivite ke ou pa vreman renmen yo, men ke cheri w renmen. Kwè mwen, sa pa vo la penn.

Mwen marye ak yon gason ayisyen ki renmen foutbòl. Mwen te konnen sa depi nan kòmansman an. Sa mwen pa te konnen se ke mwen ta pral pase vi m ap pale e aprann yon pakèt koze sou foutbòl. Pa mal entèprete sa mwen di a, mwen renmen espò a. Mwen renmen yon bon match foutbòl de tanzantan e mwen gen yon lis tout jwè ki bèl gason ke m byen renmen wè. Men depi mwen ansanm ak mari m, nou planifye vwayaj  pou ale nan tounwa foutbòl, al vizite estad ak al gade match. Sa se nivo tifosi* a.

Wi, mwen ta byen renmen al nan estad, nan match ak nan mize. Men mwen ta pito ale nan kèk ekspozisyon atistik oubyen yon mize sou listwa. Malgre sa, mwen toujou chwazi viv eksitasyon mari m. Pa gen yon lòt plas ke mwen ta pito ye ke dèyè kamera a pou mwen pran foto li ak Messi ke yo fè ak papye mache.

Fè Afè Pa w

Sonje ke ou pa mare nan senti li. A mwens ke se yon ti vwayaj nan wikenn (e menm la ankò), pase tan ak tèt ou. Toujou ansanm ka toufe yon moun. 

Onètman, kelkeswa nivo ou renmen bae ou (e mwen konnen ke ou renmen li!) ou dwe pase tan poukont ou pou ou ka jere lide w yo oubyen repoze w.

Pa gen anyen ki dwòl nan fè 2 wout diferan pandan yon moman. Si ou pa konn sa pou ou fè ak tèt ou, al chita nan yon kafe ak yon liv. Ou ka fè tankou w ap li pandan ke se moun w ap gade ki ap monte desann. Si ou gen yon jounal oubyen yon blòg, sa ka yon bon moman pou ou ekri. Si w renmen pwomennen ou ka toujou fè sa.

Yon ti detay… fòk ou klè sou ki kote ak ki lè nou ap rankontre. Ou vreman pa ta renmen kontrarye paske youn nan nou an reta oubyen ale nan move adrès la.

Amize w ak anpil ak kè kontan

Konsantre ou sou pase yon bon moman ansanm. Poze pou w fè foto ansanm. Chante oubyen danse nan lari a. Tounen yon touris degoutan. Jwenn timoun ki nan ou a (pa sa ki yon boul dife a non!) epi kite li deyò. Pa depase limit yo epi obeyi a lalwa men toujou amize ou.

Si se pa ak li, ak ki moun ou pral fè li?

W ap chache yon kote pou ou fè womans pou Sen Valanten an ?

• Vale Jakmèl. Kote sila a se yon ja ki sere byen fon. Mwen ak doudou a nou te ale nan lanne 2005 pou dezyèm pati lindemyèl nou an. Nou te rete ak yon zanmi nou. Mwen te tande anpil bon bagay sou Obèj Mon Sen Jan.
• Okap (menm Milo). Paske mache sou tras listwa se yon bagay ki womantik anpil Chwazi nenpòt lotèl nan zòn lan. Fè kou ou konnen pou ou vizite Sansousi ak Sitadèl la.

* Tifosi: fanatik, nan lang italyen. Pami moun mwen yo, nou itilize li pou nou dekri dènye nivo fanatik la.

The post Yon Koup ki Vwayaje Ansanm appeared first on Woy Magazine.

Mwen konsakre tèt mwen pou mwen remete sou pye souverènte kò mwen, chak tandon, chak panse.

Kolonizasyon se yon pwosesis ki pa janm fin detwi kote kolon yo vòlè tè moun endijèn yo. Yo ratibwaze endijèn yo, sway o tiye yo oubyen yo tiye kilti yo, pwosesis sila a rele “jenosid kiltirèl”. Lè yon kote pa koresponn ak valè ak abitid kolon yo, yo rela sa “terra nullius” ki vle di  tè vid, tè ki lage san mèt. Kolonizasyon fèt nan kò ak sou kò moun tou. Le kò yon moun pa koresponn ak valè ak pratik kolon an, sa rele “corpeo nullius” yon kò vid ki ap tann yon mèt.

Dekolonizasyon se yon pwosesis revolisyonè ki la pou remèt tè ke yo te vòlè yo bay moun endijèn yo ki se bon mèt tè yo. Se yon pwosesis ki prèske enposib. Dekolonizasyon an tou, se remèt kò a bay pwòp mèt li a travè plizyè jenerasyon nan kiltive souverènte pèsonèl. Pwosesis sa a prèske enposib tou. Ak tout bagay ki vin posib sèjousi, se bagay ki enposib yo ki vo lapenn pou eseye ! Definisyon siksè se lè ou pa wè kò a dapre sistèm kolon an tankou “ cuerpo supremus”, se sa yo rele kò souveren an.

Malerezman, chak grenn nan nou afekte pa kolonizasyon an. Yo lave sèvo nou ak valè kolonizasyon an, e valè sa yo pa rete sou : kreye yon sèl grenn kilti, devlope yon fòm de vay ke vay , mache fè koleksyon bagay san bezwen, kenbe tout bagay tèlman “pwòp” ke yo vin esterilize, pèdi konfyans nan tout sa nou pa konnen, pè lanati, konstwi konsèp moun anwo moun anba a, vyolans, toupizi klas ki pi ba yo, klase tout bagay menm nan sèks nan yon sistèm nwa ou blan  epi òganize tout bagay dapre yon liy dwat.

Vyòl sou souverènte kò nou rive chak jou. Se pou sa ke mwen konsakre tèt mwen pou mwen remete sou pye souverènte kò mwen, chak tandon, chak panse. Men yon lis mwayen ke mwen mete sou pye pou mwen kòmanse fè sa ( lis sa a pa gen tout mwayen pou dekolonizasyon an, e mwen ta renmen tande pa ou yo) :  

Kesyone tout bagay. Tout bagay. Tout valè, tout kwayans, tout abitid ou te aprann nan lekòl ak legliz ak paran ou ki deja anjandre nan lide kolonizasyon an. Ou ka tante mande tèt ou ‘’eske sa a se yon valè kolon an ?’’ Se yon kesyon ki gen tout enpòtans li. An menm tan se yon kesyon ki ka pote anpil konfizyon. Tout bagay pa toujou klè. Men yon seri kesyon ou ka poze tèt ou ki ka pote plis klate : ‘’eske valèè mwen sa a fè mwen santi ke mwen pa gen plas mwen ?’’. ‘’ Poukisa mwen panse li bon pou mwen abiye konsa ?’’. ‘’ Poukisa dimanch se yon jou konje pou travay ?’’. ‘’Poukisa Bondye mwen an sanble a sa ?’’ ‘’Poukisa yon fanmi lejitim sanble a sa ?’’ ‘’ Kibò lajan mwen an ale ?’’ ‘’ Kisa ki lajan ?’’ ‘’ Poukisa mwen òganize tan konsa ? Mwa yo ki pa gen menm kantite jou yo, jou travay yo ki soti lendi rive vandredi, weekend, ane ki soti janvye rive desanm ?’’ (Mwen ta renmen konnen ki kesyon ou ap chache jwenn repons yo !)  

Chache jwenn enfòmasyon nan diferan sous. Olye ou li liv ki pale de plant, soti deyò a epi pase tan ak plant yo. Olye ou li liv istwa sou vil ou, al jwenn granmoun, mande yo kijan sa te ye lè yo t ap grandi la a . Olye ou gade nouvèl nan televizyon, kontakte yon moun ki nan nanna n aksyon aan epi mande li kisa ki ap pase. Olye ou chache sou entènèt dosye sou nitrisyon, al vizite jaden kote maanje w ap manje a soti. Olye ou branche ipod ou nan zòrèy ou toutan, aprann jwe mizik ou menm. Si sa a twòp pou ou kòmanse, chache enfòmasyon nan liv ki gen pèspektiv diferan. Chwazi li liv ke fanm nwa ekri ane sa a . Gade fim ki pa fèt Hollywood. Ale nan seremoni oubyen rityèl diferan relijyon. Fè yon kout je nan magazin ki pafèt pou ou. 

Renmen kò ou … kounye a ! Wi kounye a. Pa gen pi gwo aksyon  rebèl oubyen revolisyon pase renmen kò ou, e pou w renmen l nan moman sa la a menm. Pa gen okenn lobligasyon pou ou rete tann jiskaske kò ou gen plas li nan ideyoloji kolonizasyon an pou ou renmen li. O kontrè, mwens li rantre nan ideyoloji a, se plis libète ou ap jwenn nan renmen li. Valè kolonizasyon yo se de valè sipèfisyèl. Kolonizasyon plis bay enpòtans a kijan yon bagay parèt olye li konsantre li sou jan li ye. Alòs, renmen kò ou nan fason pa w. Kò ou pa bay jan li sanble regle anyen pou li. Ban mwen redi sa ankò. Kò ou pa bay sa regle anyen pou li…ditou. Kò ou plis bay enpòtans a sa li ap fè, a jan li santi li ak jan ou trete li. Kò ou okipe li plis de jan li santi li lib e libè pou li pran kantite plas li vle pou li eksprime tèt li.

Abitye Granmoun tèt ou. Wi. Tout sa ki nan lis la se yon fason pou ou rive fè sa. Espesyalman, granmoun tèt ou nan relasyon ou ak lòt moun. Pran san pousan responsablite de tèt ou. Kite lòt moun fè menm bagay la ak vi pa yo tou. Sa vle di ke ou se mèt lavi w, mèt reyaksyon w, ou se mèt jan ou panse ak jan ou aji, ou se sèl responsab tout sa. Sa vle di tou, ke respè sila a ou dwe genyen li pou moun tou. Lè yon moun di yon bagay, respekte epi kwè sa li di ou an. Si nan granmoun tèt ou, ou pa rekonèt pa lòt la se mouvman makout li ye.

Manje. Pran plezi nan sa w ap manje a. Pa okipe ou de kalori. Pa konte yo. Manje pa yon pinisyon, ni yon rekonpans, ni yon bagay ki la pou fè w santi w koupab… sa se manje nan je kolon. Manje ak la kontantman. Manje pou ou ka konekte ak lòt yo. Manje pou selebre yon bon sezon. Men sa ki pi enpòtan se : manje paske ou grangou.

Gade anlè. Kòmanse pa fè antansyon a lalin lan. Kibò solèy la ye kounye a ? gen yon ritm natirèl nan lavi a ke nou pa gen kapasite obsève. Lalin ak tout faz li yo se yon jan fasil pou ou rekonekte. Kòmanse swiv chimen solèy la. Kòmanse òganize tan ou yon lòt jan. Kalandriye nou te kreye konsa konsa san yon vre rezon, nan lanne 1592. (Sa vle di yon pil tan anvan kalandriye sila a te kreye!) Nou pale de kalandriye a ki te fèt san okenn rezon paske li pa te òganize dapre anyen ki vre nan lanati. Lalin lan vre. Faz li yo vre. Wout solèy la fè nan lespas la vre. Poze pou w respire sou kadans sa ki vre.

Mache pye atè. Kite timoun yo monte desann pye atè. Mizapa de vrè konsekans mantal ak fizik ke soulye genyen sou devlòpman moun, mete soulye nan pye se yon valè kolonizasyon. Se yon metòd pou detwi koneksyon ak tè a. Rekonekte w ak entelijans ke ou pa te menm konnen ke ou te dekonekte ak li a.  

Retire rad ou. Bay kò ou yon chans pou li respire, pou li bouje antan ke kreyati lib ke li ye a. Rete toutouni toutotan li posib, toutotan sa pa mete lavi w an danje. Fè rete toutouni an vin yon bagay nòmal. Separe sèks ak rete toutouni. Aprann pou ou alèz ak sa kò ou sanble epi jan ou santi li lè li pa nan rad.

Aprann konnen anviwònman ou. Yon endejèn vle di yon moun ki soti yon kote. Konn kote ou soti. Gen plant ki nan antouraj ou.,gen bèt, gen wòch, gen èt vivan nan dlo yo. Aprann konnen yo. Aprann konprann yo. Aprann non syantifik yo. Desinen yo. Pran foto yo. Manyen yo. Ba yo pwòp non pa w. Chache konnen ki non ke yo te ba yo anvan nan zòn sila a. Manje nan sa anviwònman ou ofri w. Kolonizasyon gen pou objektif detwi tout sa ki divèsifye. Chak kote diferan. Lè ou onore sa ki diferan lakay ou, ou kanpe an rebèl fas pou fas ak pouvwa ki vle danmen tout bagay pou fè tout sanble.  

Pale ak moun ki pa sanble w. Kò se yon bagay sosyal. Se de bagay ki nan de kontèks patikilye. Idantite se yon bagay ke yo bay moun nan sosyete a akòz de jan yo sanble. Preske toutan, gen yon idantite ki diferan ki anndan moun lan. Aprann konnen moun ke moun lan di w li ye a, kisa ki idantite yo e kisa li reprezante pou yo. Lage sa ou panse ki ka idantite yo akòz de jan yo sanble.

Pale yon lang ki pa lang kolon an. Aprann o mwen non endijèn kote ou ap viv la. Ann Ayiti, pi fò lang endijèn yo ale. Nou konnen ke nou pa vreman viv ann Ayiti. Nou viv Kiskeya. Sepandan, nou se yon ekip moun ke yo te vòlè ki konbat e ki bay san yo pou lendepandans. Nou te aprann e nou te viv ak endijèn yo e nou pran moso nan lang yo a mete nan pa nou. Tout sa pou mwen di: pale kreyòl. Pa gen lòt jan. Franse se lang kolon an. Se lang sila a ke yo itilize toujou pou separe moun ki “edike” yo de moun ki “pa edike” yo. Ou pa gen pou ou pale kreyòl sèlman. Franse oubyen angle se de lang ki itil nan jwèt la. Pa kont, kreyòl la se revolisyon an.

The post Dekolonize tèt ou appeared first on Woy Magazine.

Gade eta ekonomi a avèk aksyon lidè nou yo, epi sonje sa ki te rive dènye fwa nou te nan yon ijans konsa.

Nan mwa avril 2008, yon dechoukay pete ann Ayiti akòz grangou, plizyè estasyon gaz boule, plizyè biznis piye, wòch voye, kawotchou boule. “Klowòks” yo te rele li. Erezman se pa yon bagay ki te koute lavi moun, men se te yon jounen boulvèsan nan peyi a. Gouvènman ansyen premye minis Jacques Edouard Alexis a pa te priyorize pwoblèm ijans moman an ki te grangou, chomaj ak pri gaz. Rezilta a te katastwofik, lè plizyè santèn milye moun te pran lari pou rele aba grangou klowòks. Palman te revoke gouvènman Jacques  Edouard Alexis a, men pwoblèm nan toujou pa te rezoud.

Jodi a, soti nan eleksyon koken, eleksyon anile, eleksyon refèt pou tonbe kote nou ye jodi a, politisyen yo kontinye refize priyorize ijans moman an. Li sanble klas politik ayisyen an ap pouse majorite a yon kote nou pa janm dwe retounen. Daprè analiz mwen fè e moun mwen rankontre nan plizyè sektè mennen mwen a yon kesyon : èske politisyen ayisyen ap pwovoke majorite popilasyon an pou wè nivo rezistans yo ?

Nan mwa desanm ki sot pase a, chak palmantè jwenn yon bras, chak depite jwenn 400,000 goud chak senatè jwenn 1 milyon goud swadizan pou fèt fen ane. Senatè, depite, minis Ayiti deja benefisye twòp pou sa yo remèt kòm rezilta nan travay yo. Kontinye depanse lajan nan tèt yo se yon aksyon pwovokasyon li ye, e majorite silansye a responsab anpil nan kite teren an lib pou koriptè yo.

Aprè siklòn Matthew, nou pèdi yon gwo moso ki se Grandans ki te konn bay peyi a yon kantite manje itil epi kenbe baz peyizan ayisyen an ki sou wout disparèt. Daprè Nasyonzini ouragan Matthew fè dega ki koute 124,8 milya goud (1,7 Milya dola  ameriken) e  580 milyon sèlman nan sektè agrikòl la. Yon sitiyasyon ki pral mete apsè sou klou nan yon sektè ki te deja ap bwate.

Nou pèdi 80% rekòt yo nan gran Sid lan e li pral mande yon gwo efò pou remanbre agrikilti nan zòn nan. Pèdi 20% nan PIB aprè yon dezas natirèl ap fè nenpòt peyi gwo mal, espesyalman yon ekonomi frajil tankou Ayiti.

Sa nou priyorize aprè siklòn nan se kanaval. Premye gwo aksyon nouvo Prezidan Jovenel Moise se Matelitizasyon karaktè li nan kreye gwo banbòch Kanaval. Depanse 240 milyon goud pou kanaval se yon egzajerasyon e yon pwovokasyon. Lajan sa a ka ede nan amelyore pwoblèm grangou a ki ijan.

Pandan palman t ap ratifye Premye Minis Lafontant, nan yon entèvyou sou Radyo Vizyon 2000, jounalis Valery Numa, senatè Sidès la Joseph Lambert konfime ke se nan separasyon ministè premye minis lan ta pral pase nan chanm nan. Dosye li ak kapasite li ki ta dwe pi enpòtan pa t ap twò enfliyanse vòt la. Li rantre nan jwèt palmantè tradisyonèl yo, nan separe pouvwa a tankou ti lo patat pou vòt yon moun ki pa menm kalifye pou yon pòs.

Sa se zak pwovokasyon pi resan aprè depanse twòp lajan nan kanaval initil politisyen ayisyen remèt popilasyon an kòm kado.

Jodi a sitiyasyon an pi mal pase 2008. Enflasyon an plis, grangou a pi rèd, koripsyon an plis, pouvwa acha bese nèt pou majorite popilasyon an. Enflasyon fè nou pèdi mwatye nan valè goud la, pandan resèt la pa ogmante. Daprè Youri Latourtue, prezidan sena a, bidjè a ki te 136 milya goud 5 lane pase se prèke menm kantite a, sèl diferans 136 milya goud te 3 milya 400 milyon dola e jodi a se 1 milya 7 milyon dola ameriken. Daprè Le Nouvelliste, dèt nou ogmante a 216% ant peryòd 2011 Pou rive nan kòmansman 2017 lan. Nou pase de 640 Milyon dola Ameriken pou tonbe nan 2 milya 78 Milyon dola ameriken.

Enstitisyon finansye entènasyonal yo konsidere Ayiti kòm yon peyi ki pa kapab peye dèt li, sa ki tann nou nan move pozisyon pou jwenn lajan prete. Jodi a ann Ayiti, pa gen ase lajan k ap sikile andedan peyi a pou ta fè gwo envestisman (si genyen, yo sere yo.)

Ak difikilte peyi Venezuela ap pase jodi a pwogram Petro Caribe a, ki te sèl sous revni dirèk aprè resèt piblik yo ki trè mèg, gen posiblite kanpe. Si gouvènman pati sosyalis lan nan Venezuela ki kreye pwogram nan ta pèdi pouvwa, li sèten pwogram nan ap kanpe. Lè sa a pwoblèm nou pral pi grav.

San sous revni sa a, leta ayisyen pral oblije monte pri gaz la, e depi pri gaz monte, tout bagay monte. Kounya gade eta ekonomi a avèk aksyon lidè nou yo, epi sonje sa ki te rive dènye fwa nou te nan yon ijans konsa. Avèk politik iresponsab, ensansib n ap pratike a, nou sou yon wout ki gen anpil danje. Kontinite politik konwonpi a se pi gwo pwovokasyon posib elit politik ayisyen ap fè peyi a. Si nou gade istwa resan, sa pa ka fini byen.

Photo via @jgabrielfortune

The post Ensekirite alimantè se vyolans appeared first on Woy Magazine.

Lopital piblik ann Ayiti ki bay swen a moun ki pi defavorize nan peyi a fè grèv de fwa deja nan douz denye mwa sa yo, nan mitan yon epidemi grav. Nouvèl sou dega ke goudou goudou te kite dèyè potko menm fin dewoule lè maladi kolera a parèt tèt li nan depatman Latibonit la. Ane pase fè sis lane depi kolera rantre nan peyi a, e anviwon 40.000 moun tonbe malad depi lè a. Nan mwa septanm lan, mwen te vizite yon sant tretman kolera nan Beladè, yon vil ki te gen plizyè ka. Vwayaj sa raple mwen gwo chay yon epidemi konsa poze sou yon sistem sante ki deja fèb tankou pa Ayiti a. Chay sa pi lou toujou nan zòn elwanye yo kote pa gen anpil resous. Wout ki kòmanse nan lage maladi kolera a isit rive nan faz nou ye jodi a kote kantite nouvo ka pi ba depi 2014, bay anpil leson ke tout sistèm sante a ka pran nòt.

Amelyore direksyon ak jestyon

Mwen te yon etidyan an 2012, lè mwen te asiste yon konferans Doktè Junot Felix t ap bay kote li te li di ke “pi gwo pwoblèm ke sistèm sante ann Ayiti a ap konfwonte se yon mank konpetans manadjè yo”. Kòm ni jere ni dirije enpòtan anpil si nou vle pwogrese, sa li di a vle fè kwè ke Ayiti bezwen plis moun ki pare pou mete devan sa ki bon nan youn lòt epi òganize pou bay popilasyon an pi bon jan laswenyay.

Nou bezwen chita ak aktè piblik, prive ak ONG, yo kelkeswa diferans ak priyorite yo. Konsa, n ap ka kreye lyen, aprann de youn lòt sou sa ki fèt deja, ak sou jan pou nou jere reyalite aktyèl la pou nou ka jwenn solisyon pou demen.

Chache epi pataje enfòmasyon yo nan lè yo dwe bay la

Lè mwen te kòmanse travay nan yon klinik prive, mwen pa te janm gen aksè a enfòmasyon ijan mwen te bezwen. Done sou sante nasyonal yo se swa yo pa te disponib oubyen yo pa te a jou. Mwen pa te ka fè pratik mwen yo evolye yon jan efikas ak tandans yo. Se menm ka a tou pou enstitisyon leta yo ak anpil ONG, antite ki responsab enfòmasyon nan diferan etap pwogram yo pou kontribye nan jestyon pwoblèm sante ki ap domine nan moman an ann Ayiti.

Feblès konsa te afekte lagè kont kolera a, kote pataje enfòmasyon rapid te enpòtan anpil. Men gras a kowoperasyon ant aktè ki responsab pou reponn kont epidemi an, sitiyasyon an ap amelyore. Si se pa te pou jefò san kanpe pou kòmanse epi kenbe sinèji a la, jestyon pwojè ak bay swen ak sèvis, tout sa yo pa t ap sèvi anyen epi resous yo pa t ap itilize egal ego.

Devlope yon kilti pou antreprenè

Mwen ap swiv Daniella Bien-Aime, yon kòlèg ki blòg tou. Li ap defann ak tout fòs li yon kilti biznis pou pote yon ekilib nan pèspektiv èd ann Ayiti a. Dapre mwen, sa t ap nan enterè sektè lasante a ki prèske chita sou lajan donatè entènasyonal. Menm si èd entènasyonal la te enpòtan anpil pou amelyore endikatè sante ann Ayiti yon tan ki sot pase yo la a. Men yon sistèm sante otonòm paka chita sou sa sèlman. Èd entènasyonal pa kite plas e si li kite se yon ti espas tou piti pou inovasyon ak konpetisyon, e li tiye inisyatif kominotè yo depi nan vant. Se youn nan rezon ki fè doktè, enfimyè, saj fam, famasyen ak syantifik nan laboratwa yo ap chache travay nan ong yo, epi kite lopital leta yo ak klinik kominotè yo oubyen yo annit kite peyi a.

Pwomouvwa inisyativ kominotè yo nan Pòtoprens ak andeyò se premye pa nan inisye yon chanjman. Ranfòse sansibilizasyon se youn, men antrene moun yo jan sa dwa se yon lòt. Fòk nou sipòte pwogram ke pwofesyonèl nan domèn lasante yo ap mete sou pye nan kominote yo ap ede pote yon nouvo lè nan sistèm sante ann Ayiti.

Amelyore ledikasyon sou lasante

Ledikasyon sou lasante afekte chak eleman nan sistèm sante a. Se obsèvasyon sila ki te enspire mwen ak kèk nan kolèg mwen kreye IntegrAction, yon pwojè ki la pou edike sou lasante. Nou te menm fè kanpay sou entènèt pandan epidemi Chikungunya ak Zika yo ann Ayiti. Edikasyon sou lasante pèmèt moun jwenn, konprann ak metrize enfòmasyon nesesè sou lasante pou yo ka pran bon jan desizyon. Objektif la se rann sistèm sante a ki konplike anpil, pi fasil pou konprann. Fè pwomosyon, kominikasyon ak edikasyon sou lasante ap ede nou fè sa.

Inisyativ konsa yo ap ede anpil nan avni Ayiti paske yo kontribye a redwi pwa lou maladi ke nou ka evite yo, ak kantite lajan ki depanse nan pwoblèm sa yo desann.

Epidemi kolera a rete yon gwo defi  ke ke nou ap travay pou elimine li. Prèske 7 lanne pase depi li rantre ann Ayiti, Ayisyen ka itilize eksperyans yo pou gade avni yo pi klè. “Nou la n ap lite…” se sa yon teknisyen dlo potab te di lè n ap kite Beladè. Ti vizit doktè mwen an lòt bò a pa te ban mwen opòtinite pou mwen pote yon chanjman dirab. Okenn solisyon rapid paka rezoud pwoblèm lakòz grèv nan lopital piblik yo. Pwobleèm yo pi fon ke sa. Pandan ke m ap ekri rekòmandasyon sila yo, nenpòt moun ki ap li yo la a, mwen swete ke grenn sa yo ap pran rasin pou pote yon pi bon avni akòz de angajman nou tout ansanm.

Photo via huffingtonpost.com

The post Ki jan nou ka amelyore sistèm sante ayisyen an appeared first on Woy Magazine.

2 Me 2017 ki fèk pase a, jounal ameriken Boston Globe pibliye yon atik ki rele “Ayiti ta dwe abandonnen souvrènte li.” Se Richard Albert, yon pwofesè dwa ki ansenye nan Boston College ki te ekri li. Albert ankouraje Ayiti remèt “souverènte” li bay yon peyi kote popilasyon an se “majorite blan.” Atik la ta vle di, lespri dirijan nwa twò etwat e yo twò enterese nan sèvi enterè pwòp tèt pa yo pou yo ka dirije yon pèp moun nwa. Albert se pa premye moun ki pwopoze on bagay konsa pou Ayiti, atik sa parèy ak yon tradisyon long depi lendepandans an 1804, kote ekriven blan rasis, tankou Joseph Arthur de Govineau avèk Spencer St. John, ki te ensiste ke afè Ayiti t ap pi bon si li te rete yon koloni.

Pozisyon Albert pran nan atik li a reveye kalite mantalite kolon sa, e li montre aklè pwòp inyorans misye sou listwa Ayiti e jan misye manke konsyans kiltirèl. Sanble Albert pa wè wòl peyi “majorite blan” sa yo jwe nan sitiyasyon misye ap dekri a. Baron Vastey, (1781-1820) youn nan premye istoryen peyi a raple lektè li yo an 1818 “pwoblèm ki andedan peyi a, jwenn sous yo nan pratik politik anndan kou deyò.”

Agiman mal enfòme ke mesye sa ki rele tèt li yon “Kebèkwa natif natal,” ki pwopoze ke Ayiti remèt “200 lane endepandans” li  a yon peyi kou Kanada, mennen nou a yon kesyon kle : èske Ayiti gen “souvrènte” tout bon vre ?

èske Ayiti gen “souvrènte” tout bon vre ?

Albert ka pa konn sa, men li ka enterese ou menm k ap li atik sa konnen,  plizyè fwa nan listwa peyi a, yo egzije Ayiti retounen nan eta yon koloni, e plizyè fwa egzijans sa yo te vin reyalite. Sòti nan 1857 rive nan 1900, peyi Etazini eseye plis ke yon douzèn fwa pou pran Mòl Sen Nikola pa fòs. An 1914, National City Bank nan Nouyòk te sezi tout revni Ayiti; epi Etazini te itilize fòs militè pou pran pouvwa nan men gouvènman ayisyen an nan 1915-1934. Se vre, kou sa te vlope nan anpil bèl pawòl, yo te di ke se pou byen Ayiti sa t ap fèt, men sa pat anpeche mouvman Kako a, ki te gen Charlemagne Peralte nan tèt li , sibi plis pase 3.000 lanmò sitwayen ayisyen nan men militè ameriken. Sa vle di, Etazini fè plis ke fasilite yon kou deta ann Ayiti. Men ki solisyon Albert vle pote pou geri tout pwoblèm kap kokobe peyi Dayiti, yon solisyon ki, nan plizyè fason, te lakòz maladi nou pou kòmanse.

Si nou pran Etazini pou egzanp, yon peyi ki foure kò l byen fon nan elekzyon ayisyen, nou ka di san egzajere, ke Etazini jwe yon wòl nan enstale, minen oswa dechouke tout lidè politik ann Ayiti depi omwen sou dechoukaj Jean Claude Duvalier an 1986 (ou ka menm di depi sou gouvènman maryonèt Philippe Dartiguenave an 1915). Sou tèt sa, plizyè moun ki te nan tèt kou militè kont prezidan ayisyen Jean Bertrand Aristide nan lane 1991 te jwenn fòmasyon nan men CIA. CIA a te eseye anpeche Aristide repran plas li kòm prezidan an 1994, malgre rezolisyon Konsèy Sekirite Nasyonzini a te egzije retou misye. Kèk tan aprè, BID (Banque Interaméricaine de Développement) te bloke lajan asistans entènasyonal bay Ayiti pou konteste eleksyon lane 2000 yo ki te yon fwa ankò remèt Jean Bertrand Aristide prezidans lan. Dezyèm manda Aristide la te konplike anpil, men Etazini, Kanada avèk Lafrans  (ke Aristide te fè demann pou yo peye $21 milya kòm restitisyon bay Ayiti) te mete ansanm pou fè Aristide kite peyi a aprè mouvman popilè ki te dechouke li a nan lane 2004. Aprè Aristide ale, Nasyonzini voye MINUSTAH, yon misyon ki te la pou swadizan mete “estabilizasyon ann Ayiti,” (menm Albert admèt ke misyon sa se yon gagòt). An nou parye ke tout viktim kadejak nan men sòlda Nasyonzini avèk dividal lòt ki soufri anba maladi kolera ke sòlda Nasyonzini pote bay peyi a, ka di ou ke misyon “establizasyon” sa a se yon deblozay.

An nou pran yon ti tan pou pale de “souverènte.” Diksyonè Oxford la defini souverènte konsa : “Yon eta ki gen yon teritwa byen defini, ki jere pwòp gouvènman li, e ki pa ni pran zòd nan men, ni depann de yon lòt pouvwa.” Daprè sa mwen sot dekri a, èske nou ka di ke definisyon sa mache ak Ayiti jounen jodi a ? Sanble nou bezwen yon lòt mo pou dekri sitiyasyon Ayiti a : neyokolonizasyon; yon nouvo modèl kolonizasyon. Kwame Nkrumah defini tèm “neyokolonizasyon” an kòm “dènye etap enperyalis.” Nkruma ekri, “Nan neyokolonizasyon, esansyèl la se ke leta endepandan, an teyori; li sanble tèt koupe ak yon souverènte entènasyonal. Men tout bon vre, sistèm ekonomik e politik li, se yon fòs deyò k ap dirije li.”  Se reyalite sa ki fè istoryen ayisyen, Michel-Rolph Trouillot, di kareman ke Ayiti “reprezante eksperyans neyokolonizasyon ki pi long ki egziste nan listwa Oksidan.” Richard Albert avwe ke Ayiti pandan 30 ane ki fèk pase yo (Ayiti ki anba neyokolonizasyon an) rezilta neyokolnizasyon an fè li pi malad nan chak pati nan tout kò l. Nenpòt fason nou ka analize li a, eksperyans neyokolonyal sa grav pou Ayiti. Se yon peyi ke yo fòse abandonnen souvrènte li plizyè fwa nan listwa li bay menm peyi “majorite blan” sa yo ki sistematikman mete moun nwa ak endijèn nan esklavaj, vyole yo oswa tòtire yo nan menm gwoup zile Karayib kote Ayiti chita a.

Plis kolonizasyon pa ka remèd pou kolonizasyon.

Sa Ayiti bezwen, se yon chans pou li granmoun tèt li tout bon vre, yon chans pou li genyen souvrènte sa ke zansèt yo te batay e mouri pou li pandan Revolisyon Ayisyen an, kote yo te bat lame espanyòl, angle e franse (de fwa !); souvrènte ke gran puisans “blan” tankou Kanada, Etazini, Lafrans avèk Angletè  anpeche Ayiti kenbe nan men l pandan 150 lane. Pa bay tèt ou manti, neyokolinizasyon se yon maladi. Jan René Philoctète te ekri nan 1975 nan teyat li “Monsieur de Vastey” li “tankou twonboz, siwoz, tibèkiloz, ateryosklewoz….wi, tout klinik la nèt.” Kòlèg mwen, Laura Wagner, te byen pale lè li te di “Plis kolonizasyon pa ka remèd pou kolonizasyon.”

Photo via @EmbassyOfHaiti

The post Ayiti pa rèstavèk Kanada appeared first on Woy Magazine.

Yon ti bwasay lide avèk Etant Dupain sou nouvo angajman li pou li enfòme tèt li ak pèp ayisyen an sou ijans chanjman klimatik la. 

Pale nou de kou “Adapting to Climate Change” la ke ou pral asiste ladann nan semèn ki ap vini yo.

Enstiti Ekoloji nan peyi Almay ap prezante yon kou sou kòman nou ka adapte a chanjman klimatik. Mwen pral asiste kou sa ki ap dire pandan 10 jou nan mwa me 2017. Kou sa gen kòm objektif : fòme travayè medya sou chanjman klimatik ak pwoblèm anviwonmantal yo. Peyi Almay kote Enstitit Ekoloji a gen baz li se youn nan peyi lidè nan enèji pwòp e renouvlab.

Ayiti se youn nan peyi ki pi vilnerab nan mond lan devan chanjman klimatik.

Ki jan sijè sa konsène Ayisyen ?

Ayiti se youn nan peyi ki pi vilnerab nan mond lan devan chanjman klimatik.

Fenemòn El Niño a ki se youn nan efè chanjman klimatik lan afekte Ayiti anpil. Nan twa dènye lane sa yo, Ayiti konnen anpil sechrès. Avan siklòn Matthew te detwi prèske 100% platasyon nan Gran Sid peyi a, agrikiltè Ayisyen te deja ap pèdi 50% rekòt yo daprè FAO ak CNSA. Sa ki ogmante a 3,6 milyon kanyite moun nan ensekirite alimantè. An 2015 Ayiti konnen anpil presipitasyon lapli ki se yon pwoblèm Pou plantasyon yo.

Rechèch nan domèn lan montre tou ke chanjman klimatik ka fè sezon siklòn lan, ki deja lakòz gwo dega chak ane, vin pi anraje nan ane kap vini yo. Daprè CNSA, Sant nasyonal pou sekirite alimantè, si fenomèn El Niño kontinye Jan li ye mwatye popilasyon Ayisyen an kapab tonbe nan ensekirite alimantè.

Ki responsabilite medya ayisyen genyen nan adrese pwoblèm chanjman klimatik la ?

Edikasyon sou kesyon anviwonman an enpòtan, e bon rezo enfòmasyon pou kenbe popilasyon an enfòme, espesyalman nan moman siklòn oubyen nenpòt dezas se yon nesesite. Youn nan rezon mwen panse yo te aksepte mwen nan pwogram sa, se paske mwen vle kreye yon rezo rejyonal enfòmasyon ki travay dirèk nan kominote yo e ak otorite lokal yo. Mwen swete itilize teknoloji e fè rechèch pou mete enfòmasyon disponib pou sove lavi, evite dezas ki ka epanye e evite espekilasyon lè gen yon katastwòf ak ranfòsman medya lokal.

Pou konbat chanjman klimatik, medya ayisyen dwe jwe yon wòl santral. Youn nan pi gwo travay medya a sè chache bon langaj pou montre popilasyon an an jeneral chanjman klimatik se yon ijans. Li plis ke enpòtan pou medya yo kòmanse kreye ekip an anviwonmantal, menm jan gen ekip pou espò, sante elatriye.

Ki jan moun ki enterese ka enplike yo nan inisyatif ou a ?

Kòm Ayisyen mwen pral patisipe pou Ayiti avan tèt mwen, e mwen vle eksperyans sa a itil nan lavni nan mete sa mwen aprann e dekouvri disponib pou tout moun ak òganizasyon ki enterese. Objektif mwen se sèvi kòm pon pou konekte òganizasyon ayisyen, oubyen endividi ak pwofesè, envestisè, chèchè, tout kalite moun mwen panse ki ka itil ansanm.

Mwen vle mande tout moun ki ap travay nan kesyon anviwonman, chanjman klimatik, enèji pwòp e renouvlab pou rantre an kontak ak mwen si yo enterese. Mwen ap kontan pou konekte moun mwen rankontre pandan klas lan ak moun ki deja ap fè travay sou teren an ann Ayiti. Mwen swete itil nan yon sans oubyen yon lòt Pou adrese e mete plis fokis sou pwoblèm anviwonman an ki se yon gwo menas pou Ayiti.

Ou ka swiv Etant Dupain sou Twitter sou : @GaetantGuevara

The post Etant Dupain : “Pou konbat chanjman klimatik, medya ayisyen dwe jwe yon wòl santral” appeared first on Woy Magazine.

Revolisyon Ayisyen an se yon istwa ki rich, fasinan, e konplike. Lè jeneral yo, sòlda yo, ak esklav yo te rankontre pou dènye batay nan Vètyè a, se avèk destine yo yo t ap mache. Malgre defi a te parèt enposib pou leve, yo te rete fikse sou prensip yo e yo te mare tèt yo a yon sèl objektif : pou kraze ejistis. Se yon istwa ki difisil pou w imajine, ki demontre kouraj ki leve kondisyon imèn lan, e te rann pwogrè pou tout limanite posib.

Jodi a, 200 lane pita, mwen pa ka bay manti, zansèt yo t ap desi wè eta Ayiti konya. Anpil rapò montre      Ayiti se li ki pi pòv nan tout peyi nan kontinan Lamerik yo. Nou tout konnen done yo : prèske 60 pousan ayisyen ap viv sou $2.42 chak jou, sou chak 1,000 ti bebe ki fèt nan peyi a gen 59 ladan yo ki mouri, e pou sa ki pa mouri, lavi a pral pote anpil barikad pou anpeche yo viv ak diyite. Si nou ta di ke sitiyasyon ann Ayiti a dezespere, sa pa t ap ase.

Men, malgre tout pwoblèm ki genyen ann Ayiti, dyaspora ayisyen an rive jwenn siksè lòt bò dlo. Tou pa tou nan lemonn, w ap jwenn anpil ayisyen ki fè siksè domèn yo : atis, syantis, biznismann, avoka, medsen, akademik elatriye. Yon egzanp ekstra òdinè se ekriven Dany Laferrière, ke yo enstale nan Akademi Franse. Pa gen pi gwo lonè nan mond frankofòn lan.

Pi gwo resous Ayiti se pitit li.

Mwen te sezi lè mwen te li yon atik ke yon pwofesè ki rele Richard Albert te ekri ki sigjere ke Ayiti abandonnen souvrènte li, pou mennen Ayiti nan sa Mesye albert rele yon “epòk transfòmasyon.” Sa Mesye Albert pwopoze a gen anpil danje. Sou tèt sa, yon pwopozisyon konsa pa ede mank de konfyans ki genyen ant ayisyen ann Ayiti ak ayisyen dyaspora yo.

Atik Mesye Albert la ka sèvi kòm ankourajman pou demagòg ann Ayiti ki pa vle aksepte moun ak doub nasyonalite sèvi nan leta sou pretèks ke sa te ka fè Ayiti pèdi souvrènte li. San misye ka pa menm konnen, agiman li a sonnen menm jan ak politisyen ki la pou sèvi enterè pwòp tèt yo ki chita ap bloke tout lejislasyon ki ta ka bay Ayisyen nan dyaspora privilèj doub nasyonalite a ki t ap pèmèt yo sèvi nan leta, louvri biznis nan peyi a, e jwi de tout privilèj ak responsabilite ke sitwayen nan sosyete ayisyen an genyen.

Agiman Mesye Albert la endiferan e li pa konsekan. Si nou konsidere tout gwo pwoblèm ke Ayisyen ap fè fas ak yo konya, mwen espere ke pa gen dyaspora ayisyen ki dakò ak sa misye pwopoze a.

Mesye Albert pa te gade sou listwa lè li te pwopoze ke si Ayiti te bay Kanada souvrènte li kòm yon bagay ki ta nan enterè Kanada. Agiman sa pa konvenkan ase. Mwen sispèk ke Premye Minis Trudeau se yon lidè ki kwè nan konesans ke listwa ba nou e li pat ap dakò ak yon pwopozisyon konsa ki minen souvrènte yon peyi. Kanada ak Ayiti pataje yon relasyon ki baze sou respè ak admirasyon. Sitwayen kanadyen ki fèt ann Ayiti pote gwo kontribisyon pou sosyete kanadyen an. Michaelle Jean 27yèm gouvènè jeneral Kanada a te fèt ann Ayiti. E jan mwen sot di talè a, Danny Laferrière te enstale nan Akademi Franse a, men pa sèlman kòm ayisyen, men kòm Kebekwa tou.

Jan Winston Churchhill te di a : si nou kòmanse yon batay ant prezan ak pase, sa mete nou an danje pou nou pèdi avni a. Menm si tout maleng geri avèk tan, pasaj tan pa dwe fè nou bliye fè yo, li pa dwe fè nou maske manti an verite, ni transfòme mechan an ewo. Ayiti toujou rete yon lidè pou libète, malgre plizyè anbago ak entèferans nan men Etazini, Lafrans ak lòt pouvwa ostil kolonyal. Soti nan batay Savannah nan Gè Revolisyon Ameriken an rive nan Amerik Sid, sòlda pou libète ayisyen yo te fè pi gwo sakrifis pou libète lòt moun.

Peyi Dayiti fèt nan revolisyon e leve nan libète.

Pa gen dout ke demokasi nan peyi Dayiti pap mache jan li ta dwe. Youn nan rezon yo se disparisyon klas mwayen an, ki ap kite peyi a. Anpil nan yo ap akonpli gwo bagay nan domèn yo nan tout rakwen kote yo ateri nan lemond. Imajine si tout pitit Ayiti ta tounen an mas pou travay nan leta, sektè prive, ak tout lòt domèn. Men kisa ki t ap mennen nou a yon epòk transfòmasyon tout bon.

Atik Mesye Albert la ka te bay move gou, men mwen konfyan ke jenerasyon jèn, konpetan e anbisye sa pap pataje opinyon misye. Se yon jenerasyon ki pasyone e ki vle ede peyi yo akonpli sa zansèt yo te kòmanse, pa pou abandonen li bay fòs etranje.

Si pwoblèm Ayiti se fòt pa Ayisyen sèlman e pèsòn lòt, jan Mesye Albert di a, enben se Ayisyen e pèsòn lòt ki pou rezoud yo tou. Nan dezespwa nou, nou paka kite presyon sikonstans yo fè nou bliye prensip nou. Premye Janvye 1804, fraz ki te pote plis fyète a se te : mwen se yon sitwayen ayisyen. Mwen kwè ak tout fòs mwen ke si Ayisyen nan tout sektè toupatou nan lemond pran yon nouvo angajman pou peyi a, sa ka mennen Ayiti nan yon lòt nivo.

The post Ayiti, Gade Dèyè e Gade Devan appeared first on Woy Magazine.

Mwen vin reyalize ke sistèm edikasyon ayisyen an pa merite refòme sèlman, li merite refèt nèt. Se yon revolisyon edikatif nou bezwen pou sove jenerasyon k ap grandi a nan nasyon an. Konstitisyon ayisyen an, nan atik 32 ak 35, bay chak Ayisyen dwa a edikasyon, sitou edikasyon primè. Aksè a bon jan edikasyon sa ki se yon dwa konstiisyonèl poko janm enplimante nan peyi a vre.

Nan mond akademik la, tout moun dakò ke pi bonè ou edike yon timoun, plis chans li genyen pou li reyisi pita nan lavi li. Nan yon atik ki parèt nan  jounal New York Times, mesaj la klè : envesti nan timoun bonè garanti reyisit pita, e sa se yon mesaj ki poko rive sou lidè ayisyen.

Dapre rechèch ki fèt an 2015, 60.7% nan popilasyon ayisyen an konn li, e sèlman 57% fanm ann Ayiti konn li. Sa ba anpil konpare ak pousantaj mwayen moun ki konn li nan tout rejyon karayib la ki se 90%. Dapre rapò USAID an 2016, se 75% timoun ki gen laj pou yo ale lekòl ki te chita lekòl; prèske mwatye nan tout ti moun ki nan dezyèm ane fondamantal pa kapab li yon mo, plis pase 85% tout lekòl primè nan peyi a se sektè prive a ki mèt yo epi prèske 80% pwofesè lekòl pa te resevwa fòmasyon pou sa.  Sa se yon resèt pou katastròf. Epoutan, jiskoulye a pa gen okenn mache prese pou repare enjistis sa a nan domèn edikasyon.  

Chak ane, apèn si 25,000 etidyan pase ekzamen bakaloreya.  Gen sèlman 5000 plas ki disponib pou resevwa moun nan inivèsite piblik ann Ayiti

Chif yo pa pi bon pou inivèsite.  Chak ane, apèn si 25,000 etidyan pase ekzamen bakaloreya.  Gen sèlman 5000 plas ki disponib pou resevwa moun nan inivèsite piblik ann Ayiti, nan Inivèsite Leta a (UEH).  Sila ki pa kapab rantre nan UEH, yo oblije al chache plas nan inivisèsite prive yo ki chè anpil e Leta Ayisyen pa menm kontwole yo byen vre.  Enstitisyon sa yo pa gen ekiman modèn, se pa kote y ap ofri yon fòmasyon ak rechèch ki modèn. Anpil nan yo pa menm rekonè pa Leta Ayisyen; sa kreye yon sitiyasyon kote ou jwenn moun gen nan men yo diplòm ki pa gen valè sou mache a.

Moun ki gen chans reyisi nan sistèm sa, anpil fwa yo pati kite Ayiti pou ale dèyè opòtinite lòt kote e malerèzman yo pa janm tounen.  Anplis mango ak atik yo fin fabrike nan faktori, yon moun mèt di se sèvo ki pi gwo pwodwi Ayiti ekspòte.  sèvo sa retire nan men peyi sa li genyen ki pi bon.

Moun ki atache ak sistèm edikasyon ann Ayiti a, anpil fwa yo plede di ke etidyan Ayisyen reyisi byen nan pworam akademik ki rèd nan peyi entranje. Nou pa gen okenn estatistik pou pwouve sa men mwen ta renmen reponn yo ke moun ki reyisi yo se paske yo motive anpil epi yo konprann premyèman  pouki sa yo kite Ayiti; se pa edikasyon yo te resevwa ann Ayiti a ki fè sa.  Dayè, majorite moun ki briye lòt kote, gen anpil chans se nan lekòl ki pi bon yo yo te ye ann Ayiti.

Sistèm lekòl ann Ayiti a dwe konsevwa epi chwazi yon nouvo kourikouloum ki pral pèmèt elèv yo vin tounen sitwayen modèl ki kapab rantre nan mache travay la oswa rantre nan enstitisyon kote yo kapab fè etid siperyè ki espesyalize.  Yon kourikouloum ki pral ensiste sou aprantisay pratik olye pou li chita sou konesans teyorik.  Yon sistèm ki fè plis plas pou refleksyon ki pote bagay tou nèf  pou ranplase bat pa kè.  Li lè li tan pou edikatè konprann peyi a bezwen kiltive yon mantalite pratik, ki pwodwi antreprenè ak moun kap kreye ; kidonk, li dwe kase chenn ak  tradisyon edikasyon kap fè timoun yo tounen wobo.

Peyi a anba yon pakèt gwo defi ak anviwònman, agrikilti, lasante, move konstriksyon, chomay, sitwayen yo pa patisipe nan lavi peyi a, enstabilite politik.  Si li prepare etidyan yo pou yo takle defi sa yo, Ayiti t ap genyen plis chans pou li leve kanpe.

Li esansyèl pou yo mete nan klas segondè yo kou sou anviwònman, sou edikasyon sivik ak lidèchip nan òganizasyon, sante, finans ak antreprenarya. Etidyan ki ta vle angaje yo nan kourikouloum pou aprann yon metye ta dwe kapab gen chwa pou yo fè sa. Yo ta kapab konsidere plizyè posibilite tankoou konstriksyon wout, irigasyon, plonbye, eletwonik ak mekanik.  

Ki jan pou nou soti nan yon sistèm edikasyon k ap echwe pou ale nan youn ki mache ?

Premyèman, fòk nou jwenn ase lajan pou bidjè edikasyon nasyonal la. Pou ane fiskal 2016-2017 la, bidjè a mwens ke 310 milyon dola ameriken. Konya la, Ayiti depanse $120 sou chak elèv chak ane. Pou nou reyisi nan edikasyon, fòk bidjè a ogmante anpil pou chak elèv jwenn o mwen $5000.

Lè nou fin jwenn fon yo, fòk kourikouloum lan refèt nèt, sitou nan nivo segondè a. Tout moun ki konsène : direktè lekòl, pwofesè, administratè, ofisyèl leta, ak lòt pwofesyonèl nan edikasyon bezwen mete ansanm pou kreye yon nouvo modèl kourikouloum ki ka delivre bon jan edikasyon pou timoun yo.

Anpil moun dakò ke anpil elèv ki soti bakaloreya pa pare pou inivèsite. Yo dèyè nan matematik, syans ak lang. Se aspè lang lan ki baz tout pwoblèm lan. Se pa sèlman yon kesyon de èske ansèyman ta dwe fèt an Kreyòl oswa Franse, men se ke anpil pwofesè paka anseye an franse. Si yo egzije ke se an franse pou edikasyon timoun yo fèt, pwofesè ta dwe konn ekri e pale franse byen tou. Menm la, pwoblèm sa pat ap rezoud. Elèv ayisyen an pase twòp tan ap goumen pou li konprann materyèl yo ki nan yon lang ke li poko metrize. Menmsi se vre moun kòmanse rekonèt valè lang Kreyòl la plis, se lang franse a ki rete lang enstriksyon prensipal la.

Fòk nou asire ke elèv yo gen aksè a yon anviwònman ki pèmèt bon jan edikasyon fèt. Fòk lekòl yo gen klas avèk mwens elèv, e fòk gen ekipman, biwo, chèz nan sal de klas yo, bibliyotèk ak kafeterya, espas pou timoun yo fè espò.

Nouvo sistèm sa dwe entegre teknoloji nan tout fasèt, sa sèlman ka prezante yon gwo defi pou Ayiti, men li posib pou nou fè li. Sit entènèt tankou Google ak pil aplikasyon mobil ki fèt pou edikasyon vin rann li posib pou timoun nenpòt kote nan le mond gen aksè a materyèl akademik, e sa pa koute chè. Teknoloji ka ofri elèv ayisyen opòtinite pou yo fè eksperiman vityèl avèk aksè a laboratwa ki difisil pouo jwenn oswa pa egziste nan peyi a.

Vizyon an pou modèl edikatif sa se pou etabli plis konfyans nan chak elèv, e prepare yo pou yo ka konbat tout pwoblèm peyi a ap andire. Esansyèlman, yon revolisyon nan sistem lekòl la ann Ayiti se pi bon fason pou garanti estabilite politik ak prosperite ekonomik nan peyi a. Si nou pran plis tan pou nou fè tranzisyon sa pou soti nan modèl demode sa pou adopte yon sistèm modèn, nou pap ka evite yon destirksyon total nan sosyete a. Se yon revolisyon edikatif ki ka sove peyi sa.

Photo via @MEducationHaiti

The post Anatomi Yon Sistèm Edikasyon Ki Ap Echwe appeared first on Woy Magazine.

Depi nan eleksyon, Jovenel Moise mache nan tout kwen ap fè kanpay, e kòm prezidan anyen pa chanje. Aktivite sa yo te fè sans pandan elekesyon, men kounye a se moman pou chita travay. Sa te fè sans lè pa t gen kazèk, azèk, majistra ak delege pou minis, men kounya ke moun sa yo nan pòs yo, fòk nou kite yo travay. Kilti politik nou an gen twòp kontradiksyon, e li enpòtan pou nou adrese yo pou evite repetisyon menm erè yo.

Desantralizasyon pouvwa te youn nan objektif kle konstitisyon 1987 la, e li lè pou nou kòmanse aplike sa an 2017. Prezidan ap mache nan chak ti lansman, chak ti wout ki fèt, tout bagay sa yo se bon bagay, men se travay delege, majistra, kazèk ki se vrè ajan devlopman nan komin yo. Gouvènman ki la a dwe fè efò pou respekte prensip balans pouvwa a.

Yon nouvo jenerasyon lidè ak nouvo pratik politik modèn, sè sèlman sa ki kapab mete fen ak politik demanman otorite nou yo ap pratike depi 1957. Chita travay, kreye politik pou chanje pwoblèm yo nan fon se travay prezidan, palmantè, minis. Li pa fè sans pou moun ki dwe chita travay yo se yo menm ki bay plis blokis nan lari a.

Je suis à Camp Coq, à Limbé, en vue du lancement des travaux de réhabilitation du tronçon de route Camp Coq/Vaudreuil (30 km). pic.twitter.com/9HYCiyyfGX

— Jovenel Moïse (@moisejovenel) June 29, 2017

Chita fè lekti,  ekri epi fè diskisyon kritik lekòl se li menm ki bay baz pou chita travay pandan ou vin granmoun nan lavi pwofesyonèl ou. Li klè pwoblèm nan kòmanse depi nan baz. Jije sou jan otorite nou yo travay ak sa yo priyorize pou akonpli montre a klè kote pwoblèm nan sòti.

Nouvo jenerasyon ki pral ranplase politisyen ki la jodi an dwe kòmanse prepare depi kounye a e prè pou fè yon efò anplis nan jan yo pral travay. Respè pou prensip demokratik ki etabli vakans pouvwa yo e pwomosyon pou respè enstitisyon dwe bousòl nouvo jenerasyon sa a. Sòti 1950 jiska Jodi a, sa lidè nou yo akonpli vrèman piti, paske yo mete fokis yo ak tan yo sou ti detay.

Popilasyon an ap pi aktif nan lavi sosyal ak politik peyi li lè nou rive angaje kominote yo tout bon vre.

Youn nan pwoblèm jodi a se patisipasyon nan eleksyon. Moun yo pèdi enterè paske leta te twò lwen yo. Pa te gen kazèk, azèk, majistra ak delege lejitim ki te reprezante kominote yo. Jodi a moun sa yo nan plas yo, fòk nou kite yo travay e yo merite tout ankadreman posib pou yo travay. Popilasyon an ap pi aktif nan lavi sosyal ak politik peyi li lè nou rive angaje kominote yo tout bon vre.

Yon lokalite ki gen majistra, delege, yon kazèk ak yon azèk pa bezwen prezidan, minis, oubyen yon palmantè pou vin enspekte netwayaj kanal. Sa se yon bagay yon moun byen fòme ka fè ak yon telefòn. Mwen pa di pou prezidan, minis ak palmantè pa travay sou teren, mwen panse nivo travay lan bezwen reponn ak estanda ki gen yon enterè patikilye.

Mwen pa kwè Jovenel Moise gen move entansyon nan jan li travay la, mwen kwè nan tèt li li kwè ke l ap travay pou amelyore anpil bagay. Pwoblèm nan se nan jan l ap travay la, e ki jan li ka vin pi efikas. Mwen panse li kapab pi efikas pou chak moun travay nan nivo li ak jiridiksyon li pandan chak pouvwa respekte youn lòt.

Si prezidan, palmantè, ak minis yo ap travay pou kreye politik dirab pou chanje sitiyasyon peyi a nan nivo nasyonal e entènasyonal, li pa konstriktif pou yo ap manche nan ti pwojè, nan ti fòmasyon ONG oubyen anbasad maten midi swa.

Chita travay, diskisyon ak planifikasyon se yon yon obligasyon pou jwenn rezilta pozitif e pou fè enpak solid pou deklanche devlopman dirab.

Photo via @moisejovenel

The post Kite otorite lokal yo fè travay yo appeared first on Woy Magazine.

“Mwen te pran desizyon pou mwen te aprann on seri de istwa sou Ayiti ke nou pa tande tout tan. Sa m fè, m chita ansanm ak yon gwoup ayisyen k ap fè travay enteresan sou peyi a, e mwen mande yo rakonte mwen yon istwa. Konya, m ap envite nou aprann avè m.” – Nathalie Cerin

Nan Epizòd nimewo 2, Pwofesè Weibert Arthus ap pale nou de enpak diplomasi ayisyen te genyen sou lemonn, ni nan tan peyi a t ap pran nesans jis konya.

The post Epizòd #2 Featuring Dr. Weibert Arthus (An Kreyòl) appeared first on Woy Magazine.

Sa se Epizòd, yon ti ribrik tou kout sou Woy Magazine. Mwen te pran desizyon pou m aprann plis istwa sou Ayiti ke moun pa konnen. Donk sa m fè, mwen pale avèk yon gwoup Ayisyen k ap fè travay enteresan nan peyi a, e mwen mande yo rakonte m yon istwa.

Nan Epizòd # 4, mwen pale avèk Pastè Pauris Jean Baptiste, prezidan Akademi Kreyòl Ayisyen an. Li ban nou yon rezime de jan wòl lang Kreyòl la chanje nan diferan  konstitisyon ayisyen yo nan istwa peyi a. E Pastè Pauris rakonte nou istwa jan alfabè Kreyòl la te kòmanse e devlope, pou rive nan alfabè ofisyèl ke Akademi Kreyòl Ayisyen an fèk pwopoze peyi a an 2017.

Original music by Akoustik

The post Epizòd #4 Avèk Pastè Pauris Jean Baptiste appeared first on Woy Magazine.

Se toujou ak anpil plezi ke mwen menm ak pitit mwen yo planifye degizman pou kanaval nan  lekòl yo chak ane. Ane sa a, nou kòmanse pale de sa pandan ke mwen t ap kondwi yon jou. Pitit gason ak pitit fi mwen te gentan gen yon lis de jan yo ta renmen degize. Tout lide yo te genyen sete swa ewo ti komik yo oubyen pèsonaj ki sot nan fim Disney. Men mwen te gen yon lòt lide nan tèt mwen. Mwen di yo, ane sa a nou p ap fè okenn degizman ki soti lòt bò dlo.

Mwen di yo, ane sa a nou p ap fè okenn degizman ki soti lòt bò dlo.

Mwen te di yo ke kanaval diferan de Halloween. Nou tounen Ayiti apre nou te ap viv Florida sa gen 7 lanne. Men gen de seri de bagay kiltirèl ke mwen dwe esplike de tanzantan. Mwen eksplike yo ke pandan kanaval, nou sipoze fè yon bagay lokal ki reprezante yon bagay nan kilti ayisyen an oubyen nan listwa li.

Lè lide a fenk tonbe yo pa te dakò.  “pa gen okèn pèsonaj oswa ewo ayisyen ki enteresan.” Mwen di yo, eben nou ap oblije jwenn. Mwen deside fè sa tounen yon aktivite, mwen di yo an nou chwazi moun nou abitye kwaze e wè chak jou. Dimitri an jwèt konsa di yon jou: “bon, sèl machann papita ak machann fwi ke nou genyen bò kote nou.” Mwen mande li poukisa sa te komik pou li. Moun sa yo se moun ki ap travay di e, nan yon sans, se yo ki sipè ewo nou menm Ayisyen. Sa vin mennen nou abòde yon sijè serye sou kisa yon ewo ye, ki moun ki se ewo nan lavi nou, kisa mo sa a vle di tout bon.

Travay sa a pa te fasil. Timoun yo pa te dakò. Yo di “Non! Mwen pa vle yon machann!”. Te menm gen kriye.  Mwen mande yo swiv mwen nan lide mwen te genyen an. Mwen di yo pou yo sèlman chwazi kèk pèsonaj ki t ap posib pou fè tounen yon degizman. Mwen te mande yo pou yo te konsantre yo sou moun ki leve chak jou ap pase tan anba solèy cho a ki ap monte desann nan lari a pou jwenn 2 gouden pou yo viv. Kidonk sa te vin tounen travay nou. Yo chak la te fè yon lis moun ke yo panse te rantre anba deskripayon sila a.

Lis Dimitri a te gen ladann li: machann pappadap, chany, machann papita. Lis Alexa a te genyen: machann fwi, machann chabon, fanm ki fè lesiv ak fanm ki ap netwaye epi fè manje nan kay. Kounye a la a, lè nou fin gade lis yo, nou deside machann chabon pou Alexa epi machann ji ak bwason gazez pou Dimitri.

Pwochen etap la sete kestyone yon seri de moun. Nou pale ak yon machann pappadap ak yon machann ji ak bwason gazez. Yo esplike nou travay ke yo fè, jan travay sa pèmèt yo peye lekòl pitit yo. Mesye pappadap la te esplike nou ke li pran lajan sa a pou li ka fè lòt komès li a mache. Li te rive sere lajan li pou li te achte yon motosiklèt ke li itilize pou fè komisyon. Mwen itilize sèvis li pou fè de komisyon pafwa e mwen te vle timoun yo wè jan mesye sa s on moun enteresan li ye. San sèvis misye, biznis pèsonèl mwen pa t ap ka regle byen. Papa mwen fenk mouri, e mwen te deyò pandan yon ti tan pou mwen te ka pran swen li. Mesywe sa a ak biznis komisyon li an te yon zanj ki soti nan syèl pou mwen pandan tan sa a.

Sa ki te pi enpòtan pou mwen, se te montre pitit mwen yo ke gen fyète nan metye sa yo ke yo aprann nou gade mal. Nou tèlman antoure ak moun ki ap lite pou fè lajan, y ap fè nenpòt bagay, menm sa k pa sa, pou yo jwenn li. Nou echwe mete moun onèt yo nan kategori vrè ewo yo.

Mwen te vle montre a klè enpòtans travay di. Ou dwe travay pou ou viv e moun sa yo nan lari a ap fè sa chak jou Bondye mete. Nou pa pi bon pase yo paske yo pa travay nan biwo. Okontrè, sèvis ak pwodwi ke moun sa yo ofri nou rann lavi nou pi fasil.

Lè mwen te depoze yo lekòl nan maten, yo te pi eksite pou degizman ewo ayisyen lokal ke yo te genyen yo ke mwen menm. Alexa te gen yon yon mouchwa sou tèt li ke mwen te kole moso chabon sou li ak yon ti bokit chabon nan men li. Anvan yo desann machin lan, mwen te di li kite bokit la pou li pa anbarase pandan jounen an. Li te vire gade mwen epi li di mwen: “ non. Mwen prale ak bokit chabon mwen. Mèsi”. Epi li desann byen fyè epi mache rantre nan lekòl la, li te pare pou li te penpennen nan degizman li.

* Nòt: chwa degizman machann chabon an te leve kèk kestyon sou eske sa pa voye yon move mesaj sou pwoteksyon anviwònman. Se yon bon kestyon , men pandan ke yo rann endistri chabon nan peyi a responsab pwoblèm debwazman an, gen de seri de moun ki ap fè rechèch ki kòmanse re panse sou sa. Nou konseye w pou ou ta fè yon kout je sou bon atik sa yo sou sijè a:

One of the most repeated facts about Haiti is a lie: Vice.com

Le charbon de bois cause-t-il vraiment le déboisement en Haïti? : Ayibopost.com 

The post Pitit mwen degize an ewo lokal pou kanaval ane sa, e yo aprann yon leson enpòtan appeared first on Woy Magazine.

Non sèlman mwen te jwenn chans fè yon eskètch nan lang natif natal mwen, mwen te jwenn chans pou yo te anonse non pa m sou televizyon. Pa yon pèsonaj fiksyon ke mwen t ap jwe, men mwen menm, Lu Louis!

Tout moun tande nouvèl sou konmantè rasis Trump te fè sou Ayiti ki te fè tout lemond ap pale de peyi nou ankò. Mwen pa kontan bay mesye sa ak vye konmantè li a plis atansyon, men gen kèk bon bagay ki te vin rive akoz de reyaksyon sa te kreye. Conan O’Brien te anonse ke li pral vizite Ayiti pou li fè eksperyans peyi a li menm li. Misye te deside entwodui tèt li a pèp ayisyen an avèk yon eskètch komedi, e eskètch sa te fè nou tout eksite pou wè kisa vizit Conan lan ta pral pote. Nan eskètch sa, Conan te gen yon entèprèt ayisyen komik ki t ap pran plezi sou mesaj Conan lan ak tradiksyon li yo, “fenmen pòt nou paske nèg sa se yon gwo vòlè !” misye te di nou.

Kiyès blagè sa ye ? Lu Louis, yon komedyen Ayisyen-Ameriken, ki leve ann Ayiti, e ki ap viv nan Los Angeles. Misye se youn nan premye moun ki te kreye yon seri pou entènèt avèk seri popilè li a ki rele “My Roommat the”. Nou te gen chans poze Lu kèk kesyon sou karyè li avèk eksperyans li avèk Conan O’Brien.

Ki lè ou te reyalize ou te vle fè yon karyè nan komedi ?

Lè mwen te piti, mwen te toujou blagè anpil. Pwofesè te konn mete m deyò klas la paske m te pale anpil nan, e mwen te toujou ap fè zanmi m yo ri. Chans pou mwen, direktris lekòl la pa te wè mwen kòm yon timoun dezòd sèlman, li te rekonèt ke mwen te yon timoun ki te bezwen on fason pou eksprime kreyativite mwen. Yon jou, direktris la mande mwen ede li avèk yon eskètch li ta pral fè pou yon asanble pou tout lekòl la. Mwen menm, yon timoun nan 4èm ane Aprè asanble a, mwen te sezi wè jan tout moun t ap felisite mwen, menm elèv segondè yo ! Se te premye fwa mwen te montre talan mwen ba yon foul moun ki pa te zanmi mwen ak kamarad klas mwen.

Depi jou sa, mwen te konnen m te gen talan pou m fè teyat. Men se lè mwen vin rive nan segondè, mwen te vin gen yon pwofesè teyat ki te rele Mesye Webb. Se lè sa mwen aprann ke ou ka fè yon karyè nan pèfòme. Se konsa, lè mwen gradye nan segondè, mwen deside ale nan Inivèsite San Diego kote mwen te etidye Teyat. Aprè 4 an mwen gradye ak lisans mwen an 2006, e aprè sa mwen demenaje ale Los Angeles e se la mwen ye depi lò, e m ap viv rèv mwen !

Eske Ayiti avèk anfans ou ann Ayiti enfliyanse travay ou ?

Kilti ayisyen konn enfliyanse travay mwen dèfwa, espesyalman lè m ap ekri. Paske mwen se yon Ameriken ke de paran Ayisyen leve ann Ayiti, mwen devlope yon pèspektif sou lavi a ki diferan ak pa lòt moun. Pèspektif sa pèmèt mwen devlope istwa, ide, ak pèsonaj ki inik.

Ou se youn nan premye moun mwen sonje ki te genyen yon ‘web series’(yon  feyton/seri pou entènèt).

Mwen te konmanse fè seri pou entènèt mwen an nan konmansman 2008. Aprè yon lane ap viv nan Los Angeles, mwen vin reyalize byen rapid ke si w ap rete tann opòtinite vin jwenn ou, w ap pase tout vi w ap tann. Mwen menm avèk kamarad chanm mwen deside pran destine nou an men. Nou toulède te mal pou jwenn odisyon. Nou deside ekri, edite e pwodui pwòp kontni pa nou e kreye opòtinite nou pat ka jwenn yo pou tèt pa nou. Seri nou an te vin koute twò chè, ki fè nou oblije pran yon poz. Men m ap tann avèk pasyon, jou mwen ka fè seri a tounen jan li te ye a.

Ki jan ou te reyaji lè yo te rele ou vin fè entèprèt pou Conan O’Brien?

Premye reyaksyon mwen se ke m te kontan tande m t ap jwenn on ti lajan. Lol! Tout bagay te tèlman fèt rapid, se reyaksyon sa sèlman m te gen tan pou m genyen. Ban m eksplike nou jan sa te pase : Mwen resevwa yon kout fil a 10:30 nan maten, se te yon nimewo telefòn lokal. Lè mwen reponn, yon mesye ki rele Ric di mwen li t ap rele mwen de cho Conan O’Brien lan. Li mande m si mwen se Ayisyen, e si m pale Kreyòl. Lè mwen di l wi, li eksplike m ke Conan gen yon ti eskètch komedi ke yo ta pral filme menm maten an, e yo te vle m vin patisipe.

Lè mwen di misye ke mwen te disponib, misye deside ban m gig la menm kote a. Nòmalman pou angaje m pou on bagay konsa, moun dwe rele ajan mwen, aprè sa mwen t ap oblije odisyone pou wòl la oswa voye yon videyo de mwen ki ap odisyone. Se pou sa mwen te sezi ke mwen te jwenn gig la aprè sèlman yon konvèsasyon tou kout. Yo mande mwen si mwen te ka vini nan lokal la nan 45 minit. Mwen rive laba a nan 45 minit, jisteman. Nou fè yon ti repetisyon byen rapid, aprè sa yo voye m al prepare. 1 èd tan pita, nou te deja ap anrejistre cho a. Sèlman 1 èd tan pita ! Sa vle di, mwen pat menm gentan pou m reflechi byen sou sa ki tap rive a anvan nou te deja fini. Mwen te panse se te sèlman zanmi mwen ki ta pral wè klip la, men videyo a fè yon gwo hit sou entènèt. Sa te rann eksperyans lan pi bèl toujou.

Kiyes nan akonplisman nan karyè ou ki rann ou pi fye ?

Franchman, se seri pou entènèt mwen an “My Roomate the” ki rann mwen plis fyè, paske se te 100% kreyasyon pa m e sa vle di anpil pou mwen. Men patisipasyon mwen nan cho Conan O’Brien lan vini an dezyèm plas. Sa ki te pi enpòtan pou mwen se ke li te konfime ke tout travay m ap fè nan karyè mwen te vo lapèn. Non sèlman mwen te jwenn chans fè yon eskètch nan lang natif natal mwen, men mwen te jwenn chans pou yo te anonse non pa m sou televizyon. Pa yon pèsonaj fiksyon ke mwen t ap jwe, mwen menm, Lu Louis! E zanmi m ak fanmi m yo te jwenn chans wè mwen nan televizyon antan ke mwen menm. Anpil moun ki pa te konnen oswa pa te kwè nan sa m t ap fè nan Los Angeles te finalman ka wè sa m ka fè sou televizyon. Mwen pa bezwen di w, mwen jwenn ANPIL kout fil ak mesaj. Tout sipò de kominote mwen ke sa te pote te ban mwen anpil satisfaksyon.

Ki nouvo pwojè ou genyen ke nou ka espere ?

Nan moman an, m ap travay ak 2 gwo pèsonaj rezo sosyo, kote n ap kreye kontni pou Instagram ke nou pataje sou YouTube ak Facebook tou. Mwen renmen defi sa bay pou rakonte yon istwa ki gen sans nan sèlman 60 segond. Avèk limitasyon sa yo, sa fòse w pouse kreyativite ou jiskobou. Ou ka swiv mwen sou Instagram @LuontheLoo. Aprè sa, mwen toujou ap ekri nouvo senaryo ak ide pou nouvo seri pou televizyon. Mwen espere m ap jwenn chans pwodui youn nan ide sa yo pou televizyon anvan lontan, epi evantyèlman mwen ta renmen fè yon fim.

The post Fè konesans avèk entèprèt Kreyòl Conan O’Brien lan, Lu Louis! appeared first on Woy Magazine.

“Si madan Sara pa desann, lavil pa manje.” Gwo pawòl sa yo soti nan yon atik ke Etant Dupain te ekri pou nou sa gen 3 lane sou sit sou an. Jounalis, pwodiktè dokimantè, epi aktivis sila a te detaye a klè jan li wete chapo devan medam sa yo ki, tankou manman li, gen kòm travay pote pwodwi ki soti nan fon andeyò rive lavil oswa nan lòt peyi pou moun nan vil yo ka manje. Semenn sa a, Dupain pran yon lòt degre nan rakonte istwa medam sa yo ak yon videyo ofisyèl ki anonse dokimantè li a.

The post Vin Gade Apèsi Pou Yon Nouvo Dokimantè sou “Madan Sara” appeared first on Woy Magazine.

Ann konmanse dechouke koripsyon, dechouke enpinite…

5,6,7 jiyè 2018 lan, yon pati nan popilasyon an ki fristre, fatige, e santi yo neglije pran lari e fè anpil dega. Moun mouri, moun blese, byen pèdi nan yon mouvman espontane men ki bay yon siyal klè. Si tout moun jwenn mesaj lan, sanble li poko rive sou Jovenel Moise ki se premye  lidè ki gen responsablite pou mennen nasyon an nan bon direksyon.

Konsiltasyon ak akouchman Jean Henry Ceant kòm premye minis montre a klè enkapasite Jovenel Moise pou jere kriz la. Anvan li twò ta, fòk moun ki wè pi lwen ke pwent nen yo bat chalbare dèyè politik mannigèt nou ap aplike depi ane 1957 yo.

Jean Henry Ceant echwe politikman, 2 fwa antan ke kandida prezidan ak 2 kanpay ki pa te reyalis, ki te plen pwomès ki chita sou demagoji. Prezante Jean Henry Ceant kòm altènativ nan mitan yon kriz sosyal e politik pa montre prezidan an tande tout moun. Konsiltasyon prezidan an fèt plis ak moun ki gen prèske menm lide ak li olye de angaje ak moun ki gen lide depaman ak li. Nominasyon Jean Henry Ceant kòm premye minis pap rezoud anyen nan kriz sosyo politik peyi a ap travèse jodi a.

Manifestasyon kont koripsyon ak enpinite a gen tout moun ladan, gran moun, jèn pwofesè elatriye. #Haiti pic.twitter.com/1dyhP85w6j

— Etant Dupain (@gaetantguevara) August 7, 2018

5,6,7 jiyè se rezilta manti, koripsyon, eksklizyon ak mank de lidèchip. Sèlman chanjman pwofon nan sistèm sa ki la a ki ka bay rezilta. Aprè 17 mwa san opozisyon politik fò e kontwòl total nan palman, jistis, e anpil kolektivite teritoryal, prezidan an ak gouvènman li pa rive mete kanpe sou pye okenn politik serye pou pote solisyon nan vi popilasyon an ki plis sou dechoukay nan moman sa.

Soti nan dechouke makout, pase nan dechouke Jean Bertrand Aristide, desann nan dechouke René Préval, dechoukay se yon konstan nan kilti politik peyi a. Si se pa dechoukay pou n pase pou delivre peyi a, mwen 100% pou dechoukay. Mwen konnen ou ouvè atik sa a paske ou panse mwen pral defann dechoukay ak dechoukè. Men nan ki tip de dechoukay mwen kwè:

Ann kòmanse dechouke koripsyon: Jovenel Moïse ka pran yon arete prezidansyèl mande Palman an pou redwi depans yo. Nan menm arete sa a, redwi kabinè ministeryèl ki pral vini an, e mande lajistis pou pi aktiv nan rezoud ka moun ki akize nan vòlè lajan leta.

Dechouke enpinite: redwi lajan pou Palè nasyonal, Palman an, Direktè Jeneral yo ba ou plis kòb pou peye pwofesè ak anplwaye nan sistèm jistis lan. Nou pap janm gen yon peyi san yon sistèm jistis fò e endepandan, si nou envesti nan la jistis e respekte lalwa n’ap dechouke enpinite.

Dechouke eksklizyon: li pa fè sans pou se yon ti gwoup moun ki gen monopòl mache a. Boujwa Petyonvil tout koulè, blan, mawon, elatriye kontwole tout mache finans lan, biznis mwayen ak Madan Sara pa gen aksè ak kredi e sekirite sosyal. Si nou demokratize sistèm finansyè peyi a e ouvri li pou tout moun, n ap fè yon gwo pa nan batay kont eksklizyon sosyal nan peyi a.

Manifestasyon kont koripsyon ak enpinite yè a te yon siksè paske moun ki vini yo se moun ki vini ak vrè revandikasyon e byen detèmine. Pwochen manifestasyon kont koripsyon ak enpinite yo oblije gen plis moun. pic.twitter.com/oA0IcU33zx

— Etant Dupain (@gaetantguevara) August 8, 2018

Pale ak moun nan tout sektè pa rann mwen optimis, e espesyalman lidèchip Jovenel Moise pa enspire konfyans. Chwa Jean Henry Ceant kòm premye minis la montre mesaj 5, 6, 7 Jiyè a pa rive sou moun ki nan espas desizyon yo.

Ayiti nan yon kriz sosyal ak ekonomik e politik ki menase avni peyi a nan tout sans. Politik ekonomik enstab dènye deseni yo montre a klè nou echwe sou plizyè nivo. Nou vin pi depàn de èd, enflasyon ap vale teren, yon gran katite jèn ak pwofesyonèl peyi a fòme oblije kite peyi a e anpil jèn ki fòme lòt kote pa la entegre sistèm administratif Ayisyen an ki plis baze sou militans ak zanmitay pase konpetans.

Moun ki santi li pa gen anyen pou pèdi pi danje pase yon zam nikleyè. Ensilte moun yo ak gwo Machin, gwo kay ak lajan taks popilasyon se youn nan pi gwo krim klas politik lan fè peyi a ak konplisite dirèk yon majorite nan sektè prive a.

Ayiti se tankou yon moun ki boule nan tout kò l. Pou ou mete oksijèn pou sove li, fòk ou manyen l yon kote e pandan w’ap manyen li a ou ka pèdi yon pye, yon ponyèt, men ou oblije manyen li yon kote pou sove lavi li. Travay la pap fasil, men li nesesè.

Nou bezwen nouvo lidè. Nou bezwen yon nouvo pwojè. Si se pa dechoukay pou nou pase pou bati yon nouvo Ayiti ki pou tout Ayisyen San fòs kote, mete prezan pou mwen nan pwochen dechoukay yo.

The post Dechouke Koripsyon appeared first on Woy Magazine.

Li ka bon pou nou aprann wè zansèt nou yo pou sa yo te ye a, ki se moun ki te gen defo menm jan ak tout moun e ki te konn pran bon desizyon kou move desizyon

Pi bèl istwa yo se pa yo nou jwenn nan liv istwa. Mwen pa yon istoryen donk pa pran sa m di a pou levanjil, men si w ta mande nenpòt istoryen yo t ap di w ke istwa ki pi enteresan yo pa ateri nan liv fasil. Se mòd istwa ke w pa fin twò konnen si se zen oubyen si se lejann, sa yo rakonte nan ti pawòl « wounouwounou » , sa yo ekri sou ti bout papye chifonnen ki pral anfouraye nan zantray tan. Sa nou aprann lekòl yo se istwa ofisyèl yo, byen pwòpte, byen netwaye, byen raz. Yon kote pozitif sa genyen se ke li pèmèt nou gen de bèl ti kont tou pare ak yon moral byen klè. Sa ka rann travay pwofesè yo pi fasil lè yo deja ap redi pou kenbe atansyon yon bann timoun ki ta pito ap fè nenpòt lòt bagay ke chita nan klas. Men malerezman nan jwenn bèl ti istwa sa yo, nou pèdi nannan an, nou pèdi tout ti detay ki pou fè istwa yo plis sanble istwa reyèl ke kont Bouki ak Malis.

Nan yon liv ki rele « Silencing the Past » (1995), Michel Rolph Trouillot rakonte istwa Jan-Batis San Sousi yon sitwayen ki fèt an Afrik e ki te youn nan lidè lame endijèn lan nan kòmansman revolisyon an. Se pa yon aksidan ki fè non misye vin efase nan istwa nou, e se pa nenpòt kiyès ki te responsab zak la nonplis. Si non sa a pa di pi fò moun anyen jodia se gras a Anri Kristòf. Detay yo on ti jan flou, sous yo ra, men kalite istwa sa a se bagay w ap wè nan sinema. Dapre sa nou konnen, San Sousi te youn nan pi bon chèf nan lame endijèn lan, li menm ak tout twoup sòlda Afriken l yo te metrize taktik geriya pou goumen kont kolon blan yo ansanm ak lòt ewo tankou Tousen, Desalin, ak Kristòf. Anpil fwa yo aprann nou istwa revolisyon nou an kòmsi se te yon wout dwat moun yo t ap swiv e pa t gen lòt kote li te ka abouti ke nan endepandans. Men verite a se ke bagay yo te pi konplike ke sa, te gen plis devire, e sitou te gen entrig politik pou pa chape.

Pandan youn nan peryòd lapè ant lame endijèn lan ak kolon blan yo, tout zansèt nou sonje non yo toujou a deside al dòmi kole al kolon yo alòske San Sousi ak sòlda l yo di yo pa nan bagay konsa e yo kontinye goumen. Sa vin fè ke gen kèk batay San Sousi te oblije mennen kont lòt zansèt yo, Kristòf an premye. Men apre sa lè kat la vin rebat e zansèt yo konprann kò yo, revolisyon an repati pou pi rèd.

Ranje kò w paske pral gen lòbèy. Mete w nan plas San Sousi : yon nèg ki fèt an Afrik ki leve an Afrik, e k ap goumen kont kolon blan yo san pran souf, pou rete konsa pou wè yo di w kounyaa fòk ou pran lòd nan men yon nèg ki fenk REchanje bò e ki t ap goumen POU kolon yo sa pa gen twò lontan. M pa konn anpil moun ki t ap dakò, e ak rezon, sa pa t rantre nan santiman San Sousi. Alò la nou deja gen yon bèl bouyon pwoblèm, vin mete sou li yon dòz konfli klas ant Kreyòl (moun ki fèt nan koloni) ak Bosal (moun ki vini soti an Afrik) kote nèg Kreyòl yo di yo pa vle pran lòd nan men Bosal, epi ajoute ògèy nèg yo met sou li (paske ann serye, se pa yè la pèp nou an leve jwenn nen l twouse).

Eske w wè kalite pwoblèm ki te makònen la ? Eske w wè sa k pra l pase a ? (Yon moun di HBO rele m). Finalman bagay la vin twò myèl, e sa k gen pou rive nan mòd istwa sa yo fini pa rive. Jwèt la vire an bosal, Kristòf fè pase San Sousi « a l’enfinitif », e pou li asire l ke non misye pa t ap rete nan listwa nou li bati yon gwo palè sou kote yo te antere San Sousi a e li batize l “Palè San Sousi”. Pèsonn pa t ap janm panse bay on moniman non yon moun ke w fin fè touye, e pèsonn pa t ap janm panse ke yon moun ta ka gen tout odas sa pou yo bay on moniman non yon moun ke yo fin fè touye. E se konsa Kristòf montre nou ke swa li te yon bòs nan zafè politik nan peyi d’Ayiti, swa li pa t kwè nan pawòl ki di « sa w fè se li w wè » a. Men bon, kòm se Ayiti pawòl la pale, men lè w gade kijan sa rete youn nan istwa ke moun pa fin konnen yo, sa montre w kijan plan Kristòf la byen pase (m te di w t ap gen lòbèy).

Nou ka konprann poukisa yon istwa konsa pa ateri nan liv. Pou kòmanse, jan Michel Rolph Trouillot ak rapè fransè Booba esplike l la « les vainqueurs l’écrivent, les vaincus racontent l’histoire », se moun ki genyen yo ki ekri listwa. Nan chapit sa nan istwa nou se Kristòf ki fè gwo lo a, e nou pa ta ka imajine ke an tan ke wa pou li ta kite yon istwa lèd konsa pran lari. Lè w chèf wa konprann. Dezyèm rezon ki fè ke menm apre lanmò Kristòf istwa a pa pran lari se paske li pa ale ak mitoloji nou. Tout moun gen yon jan yo wè tèt yo e yo vle lòt moun wè yo, donk yo gen de istwa yo rakonte pou eseye kore imaj sa. Istwa pa nou yo se ke zansèt nou yo se te de moun vanyan, ki te gen bon kè, krèm moun ki pa t nan afè magouy politik ni jwe bosal. Yon istwa tankou istwa San Sousi a pa fè nou pase jan nou ta vle pase a. Sa vin fè ke apre yon ti tan nou vin pa menm bezwen fè gwo pwopagann pou anpeche pawòl la pale. E lè w mete sou li yon ti distraksyon tankou yon palè ki gen menm non an, sa vin ba w bon fòmil la pou fè yo bliye on moun.

Malerezman nan eseye montre imaj sa de tèt nou, nou bliye verite a ansanm ak tout leson ke nou te ka aprann de li. Pa gen pèsonn ki renmen wè pou y ap sal idòl yo (sa ta dwe yon bon rezon pou pa fè moun tounen idòl men… brèf). Men li ka bon pou nou aprann wè zansèt nou yo pou sa yo te ye a, ki se moun ki te gen defo menm jan ak tout moun e ki te konn pran bon desizyon kou move desizyon lè yo te nan sitiyasyon difisil. Premye bagay la se ke sa ede nou evite pran menm move desizyon avè yo (yon egzanp senp ta dwe pou pa touye moun ki nan konfli politik avè w sitou lè sa yo di a gen sans). Epi leson sa yo rann tout gwo aksyon yo te fè yo pi gwo toujou. Mwen menm, mwen twouve sa bay plis enspirasyon lè m wè yon gwoup moun menm jan ak ou, menm jan avè m ki rive fè yon bagay pèsonn pa t kwè ki te posib. Yo fè tonbe pi gwo rejim kolonyal epòk la e yo kreye yon peyi moun nwa. Se pa yon bagay ki te sipoze rive, men li rive kanmèm. Si moun sa yo ak tout defo yo te ka rete yo soti kalite move kondisyon sa yo, sa ban m espwa ke nou ta ka fè sa ankò. Men fòk nou ta kòmanse pa konn istwa nou, e jan m sot di nou a : pi bon istwa yo se pa yo nou jwenn nan liv istwa.

Referans:

Photo credit: Etant Dupain

Silencing the Past: Power and the Production of History by Michel Rolph Trouillot

The post San Sousi, bon fòmil la pou fè yo bliye on moun appeared first on Woy Magazine.

Nan pwòp fason pa nou, jan nou toujou fè l la depi plizyè jenerasyon, nou envesti nan pitit nou. Se vre, nou pa envesti ak lajan leta, men se yon envestisman ki gen merit ki jwenn rasin li nan lanmou. 

Si ou te sou rezo sosyo sa gen 2 mwa, siman ou te wè mesaj sa k ap pase “Lafrik genyen koupdimond” tout kote. 15 sou 23 manm ekip nasyonal franse ki te bat la te soti ann Afrik ak Karayib la. Mesaj la te komik, men li te gen anpil verite ladann tou.

Avanse rive wikenn ki fèk pase a, e anpil nan nou jwenn tèt nou nan menm deba a ankò. Pandan ameriken yo kontinye ap analize e diskite jan abit la te maltrete Serena Williams pandan tounwa US Open la, ayisyen menm t ap mennen pwòp tribinal pa nou ak yon konvèsasyon osi fristran pandan match la.

Naomi Osaka, ki gen sèlman 20 lane, akonpli rèv li te genyen pou jwe e bat pwòp modèl li, ki se Serena Williams. Pandan laprès tout kote nan lemond dekri manmzèl sèlman selon rasin japonè li (Osaka se pou Asosyasyon Tenis Japon li jwe)– Osaka plizyè fwa asire ke li mansyone rasin ayisyen li yo avèk fanmi ayisyen papa li nan Long Island.

Touswit aprè viktwa Osaka a samdi ki sot pase a, anpil nan konpatriyòt ayisyen li yo te konmanse kesyone si rès dyaspora a gen dwa selebra viktwa a  tankou yon viktwa ayisyen. Moun sa yo ke selebrasyon nou te deranje yo te mande ki jan nou ka santi nou alèz pou reklame manmzèl lè se japon, e pa Ayiti, ki te ede manmzèl rive a moman sa.

Aprè Prezidan Jovenel Moise te poste sou Twitter pou eksprime felisitasyon li, e li te rele manmzèl “Notre Naomi”, kritik sa yo te vin pran plis fòs.

Manmzèl se pa pou nou li ye. Ayisyen twò alèz ap selebre yon viktwa ki pa menm pou nou.

An fas kritik sa yo, nou dwe analize ki sa sa vle di egzakteman pou yon moun ‘ayisyen’, paske li klè ke nou bliye mo Emeline Michel ki raple nou ke drapo nou se anba po nou li ye, tout kote nou ale.

Pandan 200 lane, Ayiti kanpe kòm rèv e dènye lespwa pou liberasyon moun nwa nan nouvo mond lan. Nan liv ki rele Avengers of the New World, Laurent DuBois di nenpòt moun ki ap goumen pou dwa moun se “pitit revolisyon ayisyen an” e “responsab a zansèt [ayisyen] sa yo.” Se vre, definisyon sa yon ti jan laj, men an menm tan li antre nan esans sa ki nan idantite nou kòm pèp.

Nou ka dakò, lè nou gade tèt nou, nou wè Ayiti ak Ayisyen se yon pèp ki fyè. Nou se yon pèp ki malgre plizyè gouvènman fayi nan tan lontan jis konya, nou kontinye montre volonte nou pou nou kreye destine nou nan mond sa. Soti nan mòd Stella Jean, imaj Marc Baptiste yo, rive nan jeni nou ka jwenn nan pawòl Edwidge Danticat yo, nou kontinye pwouve e pataje fòs nou nan mond lan.

Naomi, menm jan ak tout moun mwen sot mansyone yo, se nan yon anvionman ayisyen li te jwenn swen ak lanmou depi li te piti. Se menm anviwonnman sa ke nou tout konnen, ki gen tonton strik men ke nou renmen kanmenm, ak menm matant pale anpil nou yo. Sa evidan nan fason Naomi korije moun ki deside inyore yon bò nan fanmi li plizyè fwa–menm fanmi sa ki te ap selebre avèk Naomi samdi sa avèk drapo wouj e ble yo nan men yo. Nan pwòp fason pa nou, jan nou toujou fè l la depi plizyè jenerasyon, nou envesti nan pitit nou. Se vre, nou pa envesti ak lajan leta, men se yon envestisman ki gen merit ki jwenn rasin li nan lanmou.

Si nou vle inyore e rechte plas Naomi genyen lakay nou poutèt feblès gouvènman nou, menm feblès sa yo ki pouse anpil nan gran atlèt afriken yo reprezante lòt peyi tou, èske nou pare pou nou abandone Edwidge Danticat, Marc Baptiste, Dumas, Stella Jean, Jean Michel Basquiat, avèk anpil lòt ki ap fè non yo site nan lemond?

Eske nou pare pou nou fè etnisite nou tounen yon bagay ke yon moun dwe goumen pou li epi genyen tankou yon pri bòlèt? Eske nou pral konmanse fenmen baryè lakay nou menm jan ak vwazen dominiken nou yo? Eske nou pral konmanse tcheke batistè ak siyati pou asire ke “timoun deyò” sa yo paka reprezante repiblik la tou?

Oubyen  èske nou pare pou nou konprann ke toutotan Ayiti poko jwenn yon leta ki ap travay pou pitit li, anpil nan nou pral kontinye kite peyi a, epi n ap pran drapo a avèk nou, anba po nou, tout kote nou ale. E se avèk drapo sa anba po nou nou pral kontinye travay e leve defi, gwo kou piti, epi mete yo ansanm ak sa manman nou ak papa nou te fè anvan nou.

Imigrasyon se pri sa anpil peyi nwa ap peye pou leta maryonèt, dirijan egoyis avèk mank resous. Nan sa, nou pa diferan de anpil peyi atravè dyaspora afriken an. Men nou paka kite sistèm sa yo ki pa nan kontwòl nou fè nou abandone pitit nou, pitit nou tankou Naomi ki konsyan de kote yo soti e ki fè efò pou kenbe e respekte idandite yo.

Nou pi bon pase sa. Nou konn kiyès nou ye. Nou kon kote nou soti, e nou konnen kisa nou espere pou pi devan. Menm nan tan difisil tankou jodi a kote pèp la ap mobilize pou mande “Kote kòb Petrocaribe a?” nou ka jwenn ti lajwa lè youn nan nou kale youn nan pi gwo atlèt nan lemond, sa ki pral simante manmzèl nan listwa ap fè fyète zansèt japonè li yo ak zansèt ayisyen li yo, an menm tan.

Photo credit: cosmopolitan

The post Naomi Osaka: kiyès nou gen dwa rele ayisyen? appeared first on Woy Magazine.

1. Redwi ekip Palè Nasyonal, elimine avantaj espesyal ki pa nesesè pou rann anplwaye yo travay. Sa enkli prezidan an. 

Desizyon sa a ap voye yon mesaj klè pou montre prezidan an ak ekip li serye pou batay kont defisi bidjetè. Defisi bidjè nou ap deraye, e avantaj gwo ofisyèl yo ap  ogmante. Nan bidjè rektifikatif lan, palman an koupe bidjè sante e ogmante bidjè pa yo. Si prezidan ak premye minis lan vle batay kont koripsyon ak enpinite, yo dwe bay bon egzanp.

2. Redwi gouvènman:

Ministè Edikasyon fè yon sèl ak Ministè Jenès ak Espò.

Ministè Ayisyen K ap Viv Lòt Bò fè yon sèl ak Ministè Afè Etranjè.

Ministè Agrikilti fè yon sèl ak Anviwonman.

Ministè Ekonomi ak Finans fè yon sèl ak Ministè Kòmès e Endistri.

Ministè Enteryè fè yon sèl ak Ministè Defans.

Ministè Travo Piblik e Kominikasyon fè yon sèl ak Ministè Kominikasyon.

Elimine 3 minis Delege yo, kote kòm senp chaje misyon sou kontra tanporè.

Gen twòp minis ak ministè. Kantite nou depanse pou fonksyonman gouvènman ak sa peyi a jwenn an retou montre nesesite pou yon refòm pwofon nan leta a. Ministè mwen pwopoze pou mete ansanm yo se ministè ki preske fè menm travay deja oubyen gen yon koneksyon nan travay yo, sa ki pral facilite kontinite. Lè ou gen 21 minis, sa vle di ou gen 21 kabinè ki ka gen 6-7 konseye ak manm kabinè.

3. Koupe avantaj ki pa espesyal ki pa nesesè pou travay tout palmantè ak Direktè Jeneral yo.

Palman an se youn nan enstitisyon ki koute peyi a plis kòb, plis pase 6 milya goud twòp pou nou ap depanse nan ofisyèl pandan rès peyi a ap koukouman nan mizè. Palman an bezwen patisipe nan koupe bidjè leta a pou nou jwenn plis lajan pou depanse nan edikasyon ak enfrastrikti. Si palman jwe wòl pa li a, l ap ede popilasyon an repran konfyans pou peye taks.

Direktè Jeneral yo se youn nan gwoup ki gen plis avantaj, plas sa yo toujou distribiye tankou kado, bay palmantè, ti zanmi ak yon bann moun san kapasite pou fè travay lan. Refòm pou redwi kantite kòb leta a koute bezwen pase pran tout Direktè Jeneral yo ki ap benyen nan avantaj san bay rezilta.

4. Bay rapò sou kijan li te depanse lajan konpayi li te jwenn nan kòb Petwo Karibe a depanse. 

Prezidan Jovenel Moise enplike dirèk daprè rapò sena sou itilizasyon lajan Petwo Karibe a. COMPHENER S.A. se yon konpayi ki akize andedan rapò a kòm yon konpayi ki fè leta peye anplis pou enstalasyon Lanp. Konpayi sa a  te reprezante pa Jovenel Moise avan li te prezidan, tout tantativ pou kreye transparans bezwen kòmanse nan sous lan. Jovenel Moise oblije klarifye patisipasyon li nan depanse lajan petwo karibe a pou li gen lejitimite pou pale de pwosè petwo karibe.

5. Revoke chèf kabinè li Wilson Laleau ki se youn nan moun ki gen anpil kesyon pou reponn nan jan anpil lajan Petwo Karibe a te depanse.  

Nan tout peyi serye sa t ap yon gwo eskandal. Wilson Laleau se Minis Ekonomi ak Finans ki fasilite Jovenel jwenn kredi pou mete kanpe Agritrans. Laleau patisipe nan chwazi Jovenel kòm kandida e jodi a li se chèf kabinè li. Jodi a pa gen okenn prèv ke Agritrans kòmanse remèt lajan li prete nan men leta. Wilson Laleau se youn nan moun tou ki gen anpil kesyon pou reponn nan move itilizasyon lajan petwo Karibe a.

Genyen Wilson Laleau kòm chèf kabinè nan yon moman revòlt popilè kont koripsyon ak enpinite pa enspire konfyans.

6. Bay Lakou Dè Kont tout 27 milyon goud yo bezwen pou travay sou ankèt Petwo Karibe a, e sispann entèfere nan ankèt lan. 

27 milyon goud pou Lakou Dèkont kontinye ankèt sou itilizasyon lajan petwo karibe a pa dwe yon sijè diskisyon. Leta santral bezwen mete sa disponib prese prese pou pa itilize finansman kòm yon zouti pou enfliyanse travay Lakou Dèkont pwomèt pou remèt nan mwa janvye a.

7. Fè yon odit nan KEP a avan bay 50-70 milyon pou fè eleksyon. 

Nou depanse plis pase 150 milyon Dola nan dènye 3 eleksyon yo, li pa fè sans pou kontinye depanse lajan san okenn rapò sou kijan yo depanse.

8. Ranfòse Pouvwa lokal yo…

Ranfòse pouvwa lokal yo kote se Meri yo ki jere bagay Karavàn nan plas leta santral lan. Bay rapò sou sa ki deja fèt nan Karavàn lan, e kreye transparans sou kote lajan ki depanse yo sòti.

Devlòpman dirab oblije pase pa pouvwa lokal yo. Se majistra, kazèk, ak delege ki konnen kominote yo. Se yo menm ki dwe devan nan pwojè yo. Sa dwe fèt sou sipèvizyon pouvwa santral ki dwe garanti travay yo fèt, men se pa prezidan, minis ak palmantè ki dwe mache nan inogire ti wout ak ti pwojè.

Meri yo ka ranmase kòb nan komin yo si leta santral asiste yo, sa ki t ap rann leta santral depanse mwens kòb nan pwojè kominal. San desantralozasyon, pouvwa p ap gen ni demokrasi ni devlòpman.

9. Mande palman an pou aksepte jèn ki etidye nan lòt peyi men ki gen rezidans nan lòt peyi patisipe nan eleksyon lokal ak lejislatif. 

Li klè dyaspora jwe wòl pa li. San dyaspora a, Ayiti t ap pi mal nan tout sans. Plis pase yon milya dola kontribisyon chak ane se pi gwo sous revni dirèk pou milyon Ayisyen.

Li lè li tan pou kite dyaspora a patisipe nan politik peyi a. Mwen p ap pale de moun ki pa janm vin Ayiti ki pa gen okenn enterè nan peyi a. M ap pale de twazyèm jenerasyon dyaspora a.

Nou gen 3 jenerasyon dyaspora: Yon jenerasyon ki kite peyi a pou pèsekisyon ak pou chache opòtinite. Moun sa yo toujou atache ak peyi a men yo pa vrèman enterese nan politik jodi, yo plis vle ede nan kesyon edikasyon ak biznis. Dezyèm jenerasyon an se pitit premye jenerasyon an, yo pa gen anpil enterè Ayiti, e yo pa vrèman sou retounen Ayiti. Anpil nan yo anba gwo dèt e menmsi yo ta vle tounen Ayiti pa gen ase travay de kalite pou peye yo menm dèt bazik yo. Twazyèm jenerasyon an, se jenerasyon ki ale pou etidye, epi ki ap travay pou retounen; moun ki pa janm renonse ak nasyonalite yo ki konnen yo pral retounen lakay pou ede chanje peyi a. Sa se jenerasyon ki merite chans pou patisipe dirèk nan lavi politik peyi a. Anpil nan moun sa yo gen rezidans lòt peyi pou sikonstans ak pou fasilite sikilasyon yo, moun sa yo merite entegrasyon total nan politik peyi.

10. Sispann mete chemiz woz kanpay ak ti bòt kanpay lan. Kanpay fini. 

Li vrèman grav pou Jovenel Moise kontinye an mòd kanpay, pwomès vid, deklarasyon emosyonèl san swivi prèske 2 lane sou pouvwa a. Prezidan Jovenel Moise dwe aji tankou prezidan pou evite kawo, si prezidan an pa gen okenn kapasite pou jere kriz nou ye li ka retire kò li avan sa pi mal.

The post 10 Bagay Gouvènman Ayisyen Ka Fè pou Anpeche Kriz Politik Lan Vin Pi Mal appeared first on Woy Magazine.

“Black Panther”, fim Marvel la ki fè anpil siksè, se premye fim dramatik sou sipè ewo ki  nomine pou pri pou meyè fim nan Academy Awards. Li fèt nan yon wayòm sekrè afriken ki rele Wakanda. Black Pather a, ki rele T’Challa, ap dirije yon wayòm imajinè – yon refij kont kolon ak kapitalis yo ki nan listwa rann vrè kontinan Afrik la pòv.

Men fanatik fim la gen dwa pa reyalize se pa sèlman nan yon fim nou ka  jwenn yon wayòm nwa nan tan sa n ap viv la ki te vle yon refij kont rasism ak inegalite.

Nou kapab konpare wayòm imajinè sila a avèk yon epòk nan listwa wayòm Hayti, ki te egziste tankou yon espès de Wakanda nan emisfè oksidantal la pandan lanne 1811 jis lanne 1820.

Revolisyon Ayisyen an te pèmèt premye repiblik nwa ki te lib pran nesans ann Amerik. Men mond lan pa te atann yo, yon ansyen esklav ki te rele Henry Christophe ta pral deklare tèt li wa.

Kont media nan tan sila a , kote mwen te jwenn anpil achiv dijital, pèmèt nou wè yon ti moso lè wayòm lan te kanpe tankou gid libète nwa nan yon mond plen esklavaj. E menm jan ak Wakanda, wayòm Hayti a pa te yon rèv pou tout moun.

Yon nouvo wa nan wayòm lan

Premye janvye 1804, yon lame ansyen esklav afriken nan koloni fransè Saint-Domingue te rache manyòk lentansyon la Frans pou tounen ak koze esklavaj la, epi yo deklare yo lib ak endepandan a vi.

Lidè revolisyon sa yo, jeneral Jean-Jacques Dessalines, te bat lame tou pwisan Napoléon an epi deklare tèt li anperè nouvo peyi li te vin bay non Haïti.

Men, nan mwa oktòb 1806, lennmi politik yo te asasinen Dessalines, sa ki te vin divize peyi a an de eta: Jeneral Henry Christophe nonmen tèt li prezidan pati nò Haïti a, pandan Jeneral Alexandre Pétion te ap gouvène yon lòt repipblik nan sid ak sidwès peyi a.

An mas 1811, prezidan Henry Christophe fè tout moun sezi lè li konsakre tèt li Wa Henry I epi chanje non repiblik nò a pou Wayòm Hayti. La menm, Henry te tou gen yon lakou plen ak gran zouzoun tankou dik, bawon, kont ak chevalye pou rivalize ak pa wayòm Angletè yo.

Se te premye ak sèl wayòm ki te kreye ann Ayiti. Touswit, sa vin atire atansyon tout kalite medya nèt nan mond lan. Yo pa te konprann ki jan fè te gen yon repiblik nan yon pati zile a, epi yon monachi nan lòt pati a. Yo te vle konnen, èske nouvo wa nwa sa ta pral eseye chare menm souveren blan ki te fè pwòp pèp li tounen esklav?

Dekrè ki te etabli lòd wayote Ayiti a te tradwi epi enprime menm moman an nan vil Philadelphia, epi anpil jounal ak magazin ameriken te pibliye pwofil vedèt sou nouvo wa a.

Yon jounal te dekri misye tankou “ yon modèl elegan tankou Hercules”. Yon lòt jounal te dekri li tankou “yon remakab bèl gason, byen kanpe; ak yon lestomak bonbe, zèpòl kare ak aparans yon moun ki gen yon bon fòs ponyèt.”   

Premye monachi nouvo mond lan

An 1813, konstriksyon gwo kokenn chenn palè Sans-Souci– ki vle di san pwoblèm- te fini.

Moso nan palè a te detwi nan yon goudougoudou nan lanne 1842; Jodi a, sa ki rete a rantre nan eritaj mondyal UNESCO.

Pandan bon jou li yo, palè a te fè mèvèy.

Te gen yon pil jaden byen elegan ki te byen kenbe, ak yon bèl katedral san parèy ki te gen yon dom sou tèt li.  Estrikti a te gen yon gran eskalye dramatik sou chak bò ki te mennen sou rantre a, ak 2 ak ki te gen eskilti ak enskripsyon sou li. Youn nan enskripyon yo rekonèt Henry olye de Dessalines kòm fondatè nasyon an.  

Te genyen 2 kouwòn ki te penn sou fasad prensipal palè a, chak te mezire 5 mèt nan wotè. Sou premye sou bò dwat la ou te ka li: “Pou premye wa ki kouwonen nan nouvo mond lan.” Sa ki te su bò goch la te ekri: “ Larenn nou renmen anpil la ap renye nan kè nou pou toutan.”   

Wa Henry te viv nan palè a ak madanm li, Larenn Marie-Louise, ak twa (3) pitit li yo, Prens Victor Henry, ak Prensès Améthyste ak Athénaire.

Jounal a travè mond lan te distribye atik ki te sòti nan jounal ofisyèl monachi a, Gazette Royale d’Hayti. Gazèt La te konn detaye  kanbiz fanmi wayal la, chaje ak diskou ekstravagan men longè pou de pèsonaj selèb nan tan an tankou Wa George III peyi Angletè, Prezidan Etazini James Madison, wa peyi Pès ak “zanmi imanite,” Thomas Clarkson “imòtèl” la ki te travay nan mouvman aboli lesklavaj ann Angletè.   

Youn nan piblikasyon Gazèt La dekri yon kokennchenn selebrasyon nan okazyon fèt ofisyèl Larenn Marie-Louise nan mwa dawout 1816. Selebrasyon sa te dire 12 jou, e li te gen 1500 moun ki te patisipe ladann. Nan dènye jou fèt la, 12 kout kanon te fèt aprè Dik Dezans te leve vè li pou larenn lan e te deklare li se “modèl pafè pou tout manman ak madanm.”

Yon zile lib nan mitan yon lanmè esklavaj

Se pa sèlman fèt gran panpan ki te genyen sou rèy wa Henry a, non.

Jou ki te 28 mas 1811, wa Henry te enstale yon monachi konstitisyonèl, yon aksyon anpil nan elit britanik la te aplodi. Yon gwo natiralis britanik ki te rele Joseph Banks te defann  liv 1812 lwa Henry yo ki te rele “Kòd Henry a” paske, pou li, se te “asosyasyon moun ki pi moral nan egzistans.”  

“Pa gen anyen moun blan te janm rive mete ansanm ki ka egal a li,” misye te ajoute.

Banks te admire jan kòd la te reòganize ekonomi an, ki soti nan travay fòse pou rive -o mwen an teyori- nan yon sistèm ki baze sou travay gratis. Transfòmasyon sila a te ale ak istwa ansyen esklav sa  ki vin tounen yon wa, ki te gen pou slogan li te “Je renais de mes cendres”, mwen ap refèt soti nan sann mwen.

Kòd la te prevwa yon règleman ki separe ant pwopriyetè ak travayè yo “yon ka pwodui bri san taks dwàn” e li te prevwa tou pou redistribiye tè ki te pou kolon yo anvan revolisyon an.

“Majeste, nan tout atansyon patènèl li vle chak Ayisyen, san diskriminasyon, pòv tankou rich, gen posibilite pou yo vin pwopriyetè tè ansyen opresè yo”, se te youn nan dekrè yo.

Henry te montre menm “atansyon patènèl” sa pou Afriken ki te esklav yo tou.  Se vre, Konstitisyon 1807 la te anonse Ayiti p ap “twouble rejim pouvwa esklavajis yo”, men gad wayal ayisyen yo te  konn entèveni nan bato trafik eslav ki te konn antre nan espas maritim Ayiti a, pou yo te ka libere esklav yo. Nan yon piblikasyon mwa oktòb 1817 Gazèt La, yo te selebre militè ayisyen ki te pran an otaj yon bato esklav epi rive lage 145 nan “frè nou yo ki pa te gen chans, ki te viktim ava lajan ak richès ak trafik endiy nan chè moun”.   

Men li pa te pafè

Men lavi nan wayòm Hayti a pa te pafè ditou.

Opozan politik Henry yo te rann yo kont moun te pati kite Hayti pou ale nan Sid repiblik Ayiti a ase souvan, e lè yo rive yo te konn al rakonte jan monak la te favorize yon ti gwoup moun ak abi pouvwa aristokrasi a.

Pi mal toujou, fò Henry ki te gen plis popilarite a, Citadelle Laferrière la, dapre kèk kont, te konstwi gras a travo fòse. Pou rezon sila a, Ayisyen kontinye debat sou èske estrikti enpozan sila a ta dwe senbolize libète aprè endepandans Ayiti.  

Tout rèv yon wayòm nwa lib Henry te genyen yo mouri anvan misye. Jou ki te 15 dawout 1820, wa a soufri yon estwok ki te retire tout fòs li. Se konsa, afebli fizikman, e pè pou administrasyon li ki te pèdi anpil nan manm enpòtan li yo, premye wa Ayiti a tiye tèt li  nan lannwit 8 oktòb 1820.

Illustrator Mahlon Blaine depicts King Henry on the cover of the 1928 book ‘Black Majesty.’
@paulclammer/Twitter

Malgre kesyon sou kondisyon lavi nan wayòm Hayti a, jan Wa Henry Christophe te wè bagay yo ka toujou fè yo rekonèt li tankou yon vizyonè. Menm Charles Hérard Dumesle youn nan pi gwo opozan ki te soti nan sid peyi a, ki te toujou pale de Christophe tankou yon diktatè, aplodi li pou “nouvo lòd sosyal” ki soti nan Kòd Henry a. Dumesle sanble te regrèt ke “lwa sivil (wa a) yo te yon fòmil pou yon kòd sosyal ki te egziste sèlman sou papye.”  

Pou tout moun ki ap reve yon liberasyon pou moun nwa yo, dirijan tankou wa Hayti a ak Black Panther a –ki a la fen ka plen defo–  te toujou poto mitan vizyon sila yo.

Yo te menm dekri wa Henry tankou yon sipè ewo nan epòk li. Tankou nan yon atik ki te soti an 1816 te ekri sou Henry, “Listwa demontre ke pa gen okenn moun ki janm akonpli anyen gran poukont yo; se toujou lè de gran moun ki leve nan mitan yo mete tèt yo ansanm. Se lè sa moun rive mete tèt yo nan nivo laglwa pou akonpli de zak ekstraòdinè”.

Marlene Daut, Associate Professor of African Diaspora Studies, University of Virginia

This article is republished from The Conversation under a Creative Commons license. Read the original article.

The post Anndan wayòm Hayti, “ Wakanda emisfè oksidantal la” appeared first on Woy Magazine.

Negosyasyon ant Ayiti e Qatar lan se yon bagay nòmal.

Nan aktivite komèsyal e finans entènasyonal, dèt se yon byen e li gen anpil valè sou mache finansye entènasyonal lan. Menm jan ou ka vann lò e petwòl, li posib pou vann dèt tou.

Kòm nou konnen deja peyi Dayiti gen anpil dèt piblik paske leta nou an prete kòb anpil. Youn nan kreyansye nou, sa vle di moun ke nou dwe, se gouvènman Venezwela a. Sa se dèt nan kad akò PetwoKaribe a.

Prezans reprezantan gouvènman Ayisyen an nan Qatar se pa pou vann dèt Petwokaribe a. Se pa sa ditou. Ayiti dwe Venezwela kòb, ki vle di, se Venezwela ki pwopriyetè dèt sa. Sou bilan ekonomik Venezwela, sa se yon kreyans ou byen sa yo rele yon ‘aktif’ paske li rapòte yo kòb. Donk se yon kont kap rantre kòb pou Venezwela paske yo te prete nou yon kòb ak yon to enterè. Se Venezwela, kòm pwopriyete, ki ka vann dèt la bay Qatar.

An revanch, prezans gouvènman ayisyen an nan Qatar se pou pale ak youn nan peyi ki swadizan entèrese nan achte dèt sa nan men Venezwela. Peyi Venezwela anba sanksyon ameriken depi kèk jou, e yo bezwen kòb kach e rapid. Lane pase, prezidan ameriken an entèdi envestisè achte dèt nan men venezwela pou kach. Donk si nou wè Qatar ka potansyèlman achte dèt sa, se ke Tonton Sam o kouran e li deside kite sa pase.

Negosyasyon ant Ayiti e Qatar lan se yon bagay nòmal. Gouvènman ayisyen an gen dwa pou chache pale ak Qatar pou eseye negosye pi bon kondisyon pou ranbouse dèt lan si se Qatar vre ki vinn nouvo pwopriyetè dèt sa. Epi tou, ka gen negosyasyon pou restriktire dèt lan, ki vle di ke yo ka deside pwolonje echeyans dèt lan ou byen amelyore tèm e kondisyon yo. Men pa bliye, jiskaprezan li poko definitif ke Qatar pral achte dèt sila a.

Li nòmal pou anpil moun gen laperèz paske otorite nou yo enkonpetan e anpil fwa yo pa byen reprezante enterè nou. Nan menm tan an, nan tranzaksyon konsa Ayiti pral gen anpil limitasyon paske se mèt dèt ki chwazi tèm ak kondisyon ranbousman dèt la. Ou ka mande kèk chanjman, ou ka swete yon bagay, e ou ka negosye. Men lè ou dwe, an jeneral pozisyon w ak manèv ou limite.

Ke Venezwela deside vann dèt ou pa vann dèt, sa pa genyen okenn rapò ak jan lajan sa te depanse. Lajistis Ayisyen ap kontinye travay sou dosye PetroCaribe a, endepandamman de kiyès leta ayisyen ap ranbouse kòb lan.

Ann pran yon egzanp: An nou di, Moyiz achte twa bannann kredi nan men Martine pou 100 goud ke Moyiz di li ka peye nan 2 semèn…

Ann pran yon egzanp: An nou di, Moyiz achte twa bannann kredi nan men Martine pou 100 goud ke Moyiz di li ka peye nan 2 semèn. Epi paske Martine bezwen kòb la rapid, li di Lalo li mèt touche 100 goud Moyiz lan nan 2 semèn si li ba li 75 goud kounya. Sa vle di Martine vann kredi an, e kounya Moyiz vinn dwe Lalo 100 goud la pito. Moyiz ka eseye mande Lalo pou ede l peye mwens oubyen ba li delè elatriye. Sa pral depann de si Lalo vle.

Men si Moyiz te toufe yon moun ak bannann lan epi moun lan mouri, lajistis pral deside pou jije Moyiz endepandamman de kiyès ki dwe kiyès. Tranzaksyon orijinal lan pa relevan. Se 2 bagay diferan. Youn se yon tranzaksyon finansye ; e lòt la se yon zak kriminèl.  Kounye a ranplase bannann nan metafò sa ak lajan Petrocaribe a, epi wap konprann.

Vizit delegasyon Ayiti an nan Qatar se nan kontèks potansyèl konsekans tranzaksyon finansye sa nou sot dekri la. Qatar se youn nan peyi ki gen youn nan pi gwo fon souvren sou latè, ak plis pase 320 milya dola nan Fon Souvren Qatar lan. Yo se youn nan pi gwo gwoup envetisè nan anpil gwo peyi. Se yo ki pwopyetè Paris Saint Germain (PSG), Aljazeera Channel, beIn Sports elatriye. Qatar gen anpil byen imobilye nan anpil gwo vil tankou Paris, London, New York City. Sou mache finansye an, Fon Souvren Qatar lan kalifye kòm yon envestisè sofistike.

Pinga nou fè erè nan panse se  ede yo pral ede nou nan tranzaksyon sa a jiskaprezan. Men si nou gen bon negosyatè, nou ka jwenn yon bon rezilta, malgre l ap difisil jwenn yon pi bon kondisyon pase jan pwogram ranbousman PetroCaribe a te egziste.

Nenpòt sa ki fèt ak dèt PetroCaribe a sou mache finansye an, pa konfann li ak sa nou dwe fè pou Pwosè PetroCaribe an ka vinn yon reyalite.

The post Vann Dèt? Kisa Otorite Ayisyen Al Regle Qatar appeared first on Woy Magazine.